Piše: Lejla Panjeta

Nije više nikakva nepoznanica da su udžbenici i historijski podaci u knjigama djelimično ili potpuno netačni. Ukoliko učite o filmu u Americi, sav trud, kreativnost i prvenstvo u izumima vezanim za filmsku umjetnost pripisuje se Thomasu Alvi Edisonu i “njegovom“ izumu kinetoskopa 1891. godine. Evropska historija filma počinje sa genijalnim prikazivanjem slika iz svakodnevnog života u jednom pariškom kafeu 28. decembra 1895. godine, izumom kinetografa braće Lumiere. Nijedan od ovih podataka o počecima filmske umjetnosti nije u potpunosti tačan.

Prvu kameru sa šesnaest leća patentirao je u SAD-u i u Francuskoj u 1886. godini Louis Le Prince. Kamera sa jednim objektivom patentirana je 1888. godine u Velikoj Britaniji, a projektor sa jednom lećom godinu dana kasnije napravljen je u Leedsu, ali nije zvanično patentiran. Sve je ovo zasluga čovjeka rođenog u Metzu u Francuskoj 1841. godine, u bogatoj vojničkoj porodici, čiju je zajedničku fotografiju napravio otac fotografije i kućni prijatelj Louis Daguerre, što je vjerovatno bio početak inspiracije za izum 20. vijeka - pokretne slike.

Ime mu je Louis Aime Augustin Le Prince. Studirao je slikarstvo, hemiju i optiku u Parizu i Leipzigu. Zaljubio se u engleskinju Elizabeth čiji je mentor bio August Rodin i preselio u Leeds u Engleskoj, gdje je posthumno njegov rad priznat, a njegovo ime mnogo poznatije od Edisona i Lumiera. Univerzitet nosi njegovo ime, njegova bronzana statua krasi nekadašnju radionicu u kojoj je riješio problem povezanog pokreta sa šesnaest sličica koje se smjenjuju u sekundi i trake koja se kreće za istu dužinu u kameri i projektoru.

Krimić u romansiranoj biografiji

Ime Louisa Le Princea nije sasvim nepoznato u zvaničnoj historiji filma. Zajedno sa pionirima kakvi su Muybridge, Eastman, Etienne-Jules Marey pominje se kao inovator i izumitelj, ali njegov patent nije tada bio uknjižen. Priču o tome na koji način mu je oduzeto prvenstvo u prahistoriji filma, skoro iz perspektive Sherlocka Holmesa donosi Paul Fischer u svojoj knjizi “The Man Who Invented Motion Pictures: A True Tale of Obsession, Murder and the Movies“. Knjiga je izdata 2022. godine u izdavačkoj kući Faber u Velikoj Britaniji i Simon & Schuster u Americi. No, ovo nije udžbenik, već izuzetno kreativna romansirana biografija, ne samo o jednom čovjeku, čiji se nestanak i ubistvo njegovog sina, do danas nisu razriješili, već je ovo historiografija novovjekovne potrage za tehnološkim inovacijama i napretkom.

Napisana je izuzetno zanimljivo, skoro u Doylovom stilu, u viktorijanskoj atmosferi nerazjašnjenih ubistava, kakvi su u to vrijeme harali Londonom, poput misterija Jacka Trbosjeka, sa skoro opipljivim mirisom buržujskog umjetničkog svaralaštva i smradom bijede i bolesti koje bi danas lako izliječio svaki antibiotik. Knjiga je pitka, lako se prati tok događaja, koji je kao u djelima fikcije složen u stilu suspens krimića, ali u svakom momentu imajući na umu historijsku težinu priče, tj. ne odstupajući od referenci i dokumenata kojima autor potkrepljuje priču o životu i djelu Louis Le Princea.

Pored svih članova Princeove porodice i Lizzine (supruga), knjiga meandrira kroz živote i djela savremenika u stvaranju filmske umjetnosti, na onim mjestima gdje imaju dodirne tačke sa Le Princeom. Autor nas upoznaje sa plejadom stvarnih likova koji su doprinjeli nastanku pokretnih slika, a daje detaljna objašnjenja o tehnološkim procesima stvaranja prvih fotografija, sličica na staklu, premazima žive i srebrnog nitrata, laterne magike, svjetskih izložbi sa kraja 19. vijeka, prve celuiodne trake (Eastman Kodak), objektiva i zatvarača, zupčanika i mukotrpnog rada na pronalaženju načina da se traka vrti ravnomjerno kako bi snimila i reprodukovala pokret, a da pri tome ne pukne ili ne izgori.

Knjiga o životu i misteriji Louis Le Princeovog nestanka može poslužiti i kao pravi udžbenik rane historije tehnologija za snimanje i reprodukciju pokretnih slika. No više od toga, ovo je knjiga koja daje podatke o tome zašto je Le Prince nestao. Zašto mu je sin nađen ubijen, ili je riječ o samoubistvu, nakon ročišta u parnici između Mutoscopa i Edisona, u kojoj se trebalo utvrditi prvenstvo u patentu kamere i projektora koje je pripadalo Le Princeu, a potpunim nepoznavanjem tehnologije stvari od strane sudije dodijeljeno retroaktivno (!) Edisonu.

Tehnologije perzistencije vida

Prvi film nije bio snimljen na filmskoj traci. Louis Le Prince ubacio je rolnu fotoosjetljivog papira (ne više ploče koja se do tada koristila, ne još ni celulioda) u kameru koju je napravio 1888. godine. Njome je napravio niz fotografija i snimio par kadrova svoje porodice u vrtu ispred svoje kuće. Prva upotreba kamere desila se 14. oktobra 1888. Ovaj film poznat je kao Roundhay Garden Scene. Uključuje i scenu Le Princeovog sina koji svira harmoniku. Kasnije je Le Prince snimao pješake i saobraćaj na mostu u Leedsu. Ovi filmovi prethode Lumierovim i Edisonovim za više od pet godina!

Thomas Edison prvobitno je namjeravao da filmove snima na valjcima osjetljivim na svjetlost, međutim njegov saradnik William Dickson odlučio je da upotrijebi filmsku traku koju je George Estman proizveo za kodakov fotoaparat. Dickson je odmjerio 7,6 m filma i po ivici izbušio rupice kako bi se traka ravnomjerno namotavala dok prolazi kroz spravu koju je napravio. George Estman napravio je tanku savitljivu filmsku traku 1889. godine. Do tada su fotografi koristili staklene ploče ili fotoosjetljivi papir. Izumitelji su se tada suočili sa dvije teškoće u izradi filmske kamere. Prva je bila to što za bilježenje povezanog pokreta treba najmanje 16 fotografija u sekundi. Druga je vezana za stabilnost slike. Da bi slika bila stabilna, traka mora da se ravnomjerno pokreće u kameri uvijek za istu dužinu. Prva filmska kamera na svijetu nije rješavala nijednu od ovih teškoća.

Slika se trzala, a kamera pomjerala neujednačeno. Da bi se to prevazišlo izumitelj Louis Le Prince predložio je da se fotogrami ručno isjecaju i potom spajaju ostavljajući podjednak međuprostor. Taj mukotrpni posao izvodljiv je samo za pravljenje filma ne dužeg od minuta. Thomas Edison i njegov britanski saradnik Dickson usavršili svoju napravu koju su više puta preimenovili i patentirali pod različitim nazivima, jer nijedna nije rješavala sve probelme pokretne slike. Jednom od ovih kamera (kinetoskop) snimili su kratku scenu u kojoj se nepoznati čovjek naklonio, nasmiješio, skidajući svoj šešir potpuno prirodno i otmjeno, kako je zabilježeno u tadašnjim novinama. Dicksonov snimak oduševio je sve koji su ga vidjeli, a bezimeni čovječuljak je tako postao prva filmska zvijezda u historiji, kao i kasnije izvijesni Fred Otto i njegovo kihanje. Ovaj film zove se Fred Otto's Sneeze i u udženicima se često (potpuno netačno) pojavljuje kao prva zabilježena pokretna slika – film.

Tri godine prije Dicksona, Louis Le Prince načinio je nekoliko kratkih filmova pomoću dvije kamere koje su radile na različitim postavkama, međutim nijedna nije radila sasvim kako treba, ali Le Prince je nestao pod tajanstvenim okolnostima prije nego što je mogao da ih usavrši.

U to vrijeme Marey je izučavao let ptica. Zamolio je Muybridgea da mu konstruiše kameru za snimanje ptica, ali je ovaj radio sa većim životinjama, tako da mu eksperiment nije uspio. Marey je napravio svoj fotoaparat i oblikovao ga kao pušku. Objektiv je bio u cijevi, a projektovao je sliku ptice u letu na kružnu ili osmougaonu fotografsku ploču. Ova puška omogućavala je da se napravi 12 slika u sekundi, tako da se zamah krila ptice jasno vidio na fotografskoj ploči. Takođe je koristio ovakve puške tzv. fotohronografe da bi snimao pokrete ljudskih tijela i izučavao kako se kreću kosti u tijelu.

Muybridge je fotografisao pejzaže na zapadu SAD-a, a onda se zainteresovao za kretanje životinja. Svoj čuveni eksperiment izradio je da bi se utvrdilo da li konj u nekom trenutku odiže sve četiri noge sa zemlje. Za ovaj poduhvat imao je sponzora. Interesantno je da je bio trajno obogaljen u saobraćajnoj nesreći (kočiju su vukli konji) u kojoj je bilo poginulih. Ubio je ljubavnika svoje žene 1874. godine, pa ga je to omelo u radu, ali sud je presudio u njegovu korist! Muybridge je kasnije pravio fotografije ljudi u pokretu i skoku, a 1887. godine objavio je knjigu “Životinjsko kretanje“ sa 20.000 fotografija. U filmskoj historiji važi za prvog čovjeka koji je zabilježio pokret uzastopnim nizom fotografija. Praksinoskop je to radio još prije izuma fotografije, ali Muybridge je napravio dodatke na otvoru blende, koji su omogućavali da se dovoljno brzo slika konja u galopu eksponira na fotografskoj ploči.

Oba ova pionira filmske tehnologije nisu imali nikakve vizije ili motivacije da stvore novi medij. Još manje su bili umjetnici. Fotografija u pokretu je tada služila kao eksperiment za prirodne nauke kakve su biologija i fizika. Sve ove likove srešćemo u Fischerovoj knjizi o historiji pokretnih slika sa detaljnim prikazima njihovih izuma i vezama koje su ostvarivali sa Le Princeom. Sam Le Prince bio je hemičar i optičar, ali se izuzetno zanimao za umjetnost i sa svojom suprugom radio kao primjenjeni umjetnik i dekorativni minijaturista. Vjerovao je u kreativnu snagu pokretnih slika za masovnu zabavu.

Nasuprot njemu, Edison je u početku odbacio izum Dicksona. Rekao je da je to igračka i da neće imati nikakve finansijske dobiti od te naprave. Kasnije je promijenio priču i očajnički pokušavao da na sve patente upiše svoje ime i prisvoji sva prava za korištenje kamera i projektora. Braća Lumiere su ocu žanra fantazije i specijalnih efekata, Georgeu Meliesu, prilikom prodaje kinetografa rekli da je ovo prolazni trend i da sigurno nema neke koristi od ove sprave.

Profesor Dr. Lejla Panjeta je autorica mnogobrojnih članaka i knjiga iz oblasti filmskih studija i vizuelnih komunikcija. Dobitnica je stranih i domaćih nagrada za svoje akademske, naučne, filmske i umjetničke radove. Bavi se istraživanjima iz oblasti filma, umjetnosti i mitologije.