Piše: Lejla Panjeta

Sedam Oscara, među kojima i nagrada za najbolju režiju, izvrsna kreativnost reditelja Alfonsa Cuarona, te inovativno korištenje CGI-a, su osnovne karakeristike po kojima ćemo pamtiti Gravity (Gravitacija) iz 2013. godine. Cuaron zasluženo dobija priznanje za svoj specifičan filmski izraz, te upotrebu filmskog jezika u ovom ostvarenju. Iste godine pojavljuje se film All is Lost (Sve je izgubljeno). Film je nominiran samo za Oskara za najbolji zvuk. Box officeom, kao i ocjenama na filmskim portalima daleko je ispod filma Gravity. Pričom ili strukturalističkom sintagmatskom analizom nepovezani (radnja koja se zbiva u svemiru i na pučini okeana), ali paradigmatski slični, ova dva filma u žanru filma opstanka (survival film) zaslužuju komparatativno preispitivanje.

Gravitacija nas je zadivila specijalnim efektima, mogućnostima digitalne 3D produkcije, korištenjem fotografije i kadriranja u svrhu dočaravanja atmosfere i kreiranja dramske napetosti, kao i zvučnim i montažnim dostignućima nove filmske tehnologije. Pristojna glumačka izvedba i rediteljska rješenja korištenja kadrova sekvenci, kako bi se postiglo plutajuće iskustvo negravitacionog prostora, poigravanje sa POV-jem, filmskim i realnim vremenom, te klasična napetost američkog načina pričanja trilerske priče osnovne su karakteristike kojima se ovo filmsko dostignuće može pohvaliti. Gravity žanrovski spada u dramu, triler i naučnu-fantastiku, ali ponajbolje se može klasifikovati u podvrstu filma opstanka (survival film) i filma katastrofe. Paradigmatski, film opstanka najbolje odgovara za klasifikaciju Gravity. Istim kategorijama pripada i drama All is Lost, u kojoj igra samo jedan lik (Robert Redford), koji za vrijeme trajanja filma (preko dva sata), tj. par dana borbe sa morem i brodom koji tone, izgovori samo jednu rečenicu i jedan uzvik.

All is Lost ne nudi specijalne efekte, nove dimenzije ili zapanjujuća fotografsko-svjetlosno-montažna filmska rješenja akcionih scena, kao što je to slučaj sa Gravity. Sveden na minimum filmične vizuelne ektravagancije, ovaj film donosi odličnu glumačku izvedbu, zanatski kadrirane scene, dramaturšku napetost osnovog sukoba čovjeka i prirode, te ogoljenu, surovu filmsku naraciju o preživljavanju pod nepoznatim, ali nadasve normalnim prirodnim okolnostima. Niti jednog momenta u ovom filmu nema mjesta dosadi, s obzirom da se dva sata gleda samo jedan lik, koji ništa ne govori, a malo toga što uradi ima nekog efekta. Ipak visok nivo identifikacije sa problemom i katastrofičnim okolnostima u kojima se slučajno našao glavni lik uspješno pravi napetu filmsku naraciju odlično predstavljajući ideju filma - osnovni ljudski instinkt za preživljavanjem u prirodi. Tenzija tog instinkta gotovo da je opipljiva kroz izvanrednu glumačku intrepretaciju lika kome ne znamo ime, odakle dolazi, kuda je krenuo, ili zašto se potpuno sam u poodmaklim godinama života našao u okolnostima slučajne (deus ex machina stupidne, ali realistično marfijevske) brodske nesreće.

All is Lost je drama opstanka u prirodi (na moru), dok je Gravity  drama opstanka u svemiru (bezgravitacionom prostoru). Iako u danas realnim i tehnološki mogućim dramskim okolnostima, prema klasifikacijama žanrova, prostor u kome se zbiva ova filmska pripada žanru naučne fantastike. Susan Sontag je govoreći o naučnoj-fantastici okarakterisala ovaj žanr kao žanr katastrofe, s obzirom da se uvijek radi o nekoj vrsti katastrofe u kojoj se našao lik ili grupa likova. U principu, sljedeći Aristotelove obrasce dramaturgije svaki film mora sadržavati konflikt: među likovima, glavnog lika i grupe, unutarnji sukob ličnosti, ili sukob sa prirodnim ili natprirodnim pojavama. Idemo u kino, gledamo pozorišne predstave ili bilo koju podvrstu umjetnosti koja derivira iz dramskih tj. izvođačkih umjetnosti, ne da bismo gledali sreću, već uživali u napetostima prevazilaženja prepreka i katastrofa koje je pred likove postavila, sudbina, Bog, priroda ili drugi ljudi. Perverzija voajerizma ove vrste osnovni je razlog postojanja ovih umjetnosti. Ne želimo gledati šta se dešava sa likovima kad su sve stvari na svom mjestu, već šta se dešava kada stvari krenu naopako.

Tenzija koja se može postići iz ovih osnovnih karakteristika filmske umjetnosti, varira kroz žanrove, a najopipljivija je u akcionim, avanturističkim ili filmovima opstanka i katastrofe. U tom kontekstu All is Lost postiže istu dramaturšku napetost kao Gravity. U oba filma nije riječ o natprorodnim elementima, niti o prirodi koja je podivljala: vulkanske erupcije, cunamiji, meteori, zemljotresi, zahladjenja i druge izvanredne okolnosti koje takođe spadaju u žanrove katastrofe i opstanka. U oba filma se radi o običnoj prirodi i čovjekovoj fragilnosti u sukobu sa preprekama koje mu ona postavlja u svom najnormalnijem izdanju. Bez obzira na to što nismo najbrža ili najjača živa bića na zemlji, evolutivno smo na vrhu lanca ishrane zbog inteligencije koju koristimo u borbi za preživljavanje, a koja nam je omogućila razne tehnološke sprave i pomagala kako bismo pokorili Zemlju i vinuli se u svemir. Međutim, i pored ovog napretka, ljudsko biće nije savršeno, a priroda (nedostatak gravitacije ili sunce u zenitu na pučini ili obična oluja) mogu biti povodom filmskog sukoba u kojem ljudska inteligencija i  tehnologija ne moraju uvijek pobijediti.

Bazični ljudski instinkti i filmska tenzija koja na njima počiva u sukobu sa prirodnim okolnostima borbe za opstanak jesu ono čime se paradigmatski bave ova dva filma. Očaravajuća vizuelna estetika odvaja Gravity od All is Lost, priče koja je nesumljivo običnija, surovija, jednostavnija, a time i teža, dublja i više napeta u atmosferi opstanka čovjeka u borbi sa prirodnim zakonima. Evolucija funkcioniše po zakonima preživljavanja najjačih i najprilagođenijih. Klasična filmska priča, kakva je All is Lost, koja se ne oslanja na specijalne efekte ili montažne alate, već na ritam, kompoziciju kadrova i glumu, izgubila je u evolutivnoj utrci filmske umjetnosti zabave. Kao i u prirodi, u Hollywoodu vlada zakon jačeg. Gravity će nas zabaviti i ući u istoriju filmske umjetnosti zbog svojih vizuelnih tehnoloških dostignuća i izvrsne režije, ali All is Lost ćemo netremice gledati, navijajući za čovjeka o kome ništa ne znamo, a potom dugo razmišljati o životnim slučajnostima, prirodi i čovjekovim slabostima u borbi sa njom, te granicama do kojih doseže naš instinkt za preživljavanjem.

Gravitacija; reditelj: Alfonso Cuarón; uloge: Sandra Bullock, George Clooney, 2013.

Sve je izgubljeno; reditelj: J.C. Chandor; uloge: Robert Redford; 2013.

Lejla Panjeta je vanredni profesor iz oblasti filmskih studija, vizuelnih komunikacija i ideologije na Fakultetu umjetnosti i društvenih nauka Internacionalnog univerziteta u Sarajevu. Diplomirala je multimedijalnu režiju i žurnalistiku, magistrirala komunikologiju i doktorirala filmsku propagandu iz oblasti komunikacijskih nauka.