Piše: Lejla Panjeta

Pojam cinema nastao je iz grčke riječi pokret, a odnosi se na filmsku umjetnost.  Ovaj termin označava slike u pokretu kao posebnu vrstu izražajnog sredstva. Stvaranje iluzije kretanja kroz crteže vidljivo je još kod paleolitskog čovjeka u praistoriji. Crteži bizona u pokretu iz pećine Lascaux u Francuskoj, pokazuju čovjekovu potrebu da statičnom slikom dočara kinetiku svijeta onako kako ga doživljava svojim okom.  Filmski razvoj mnogo duguje naučnim eksperimenatima Petera Marka Rogeta, koji je 1884. godine utvrdio postulate teorije o perzistentnosti ljudskog vida u odnosu na pokretne objekte. Iz eksperimenata nad ljudskom retinom (okom i optičkim varkama) radjaju se optičke igračke, koje otvaraju put za novu umjetnost i medij koji će obilježiti 20. vijek.

Zootrop

Kraj 19. vijeka, sa industrijskom revolucijom, donio je mnoge pronalaske, među kojima su za razvoj filma najznačajniji realistički i impresionistički pokreti u slikarstvu, te teorije o umjetnosti kao vjernoj reprodukciji stvarnosti koje rezultiraju nastankom fotografije. Pronalazak fotografije prekretnica je u razvoju tehnologije, ne manje značajna od Gutembergove revolucije u pisanoj komunikaciji. Pokusi sa ljudskim okom i pokretom iz kvazi-naučnih laboratorija završavaju na vašarima u 19. vijeku.  Takve naprave su taumatrop, stroboskop, fenakistiskop, zootrop, praksinoskop, i slično. No, mnogo ranije, u 10. vijeku, arapski naučnik i astronom Al Hazen, u svojoj Knjizi o optici opisao je pokus sa tzv. mračnom sobom, prvu cameru obscuru, koju je u 16. vijeku detaljno usavršio Giovanni Battista della Porta u svom djelu Prirodna magija, a bazirao ju je na principima koje je opisao i skicirao Leonardo da Vinci. Ova igračka uključuje sve optičke principe filma, osim same filmske trake. Radi se o slici stvarnosti koja se kroz mračnu kutiju projektuje kroz rupicu u koju ulazi svjetlo na određenu površinu (poput fotografije, ali bez trake na kojoj bi ostala trajno zabilježena). Kinezi su prije Da Vincija poznavali principe projekcije na prozirnom platnu. Porta je takođe opisivao saznanja o projekciji scena na platnu. To je bio početak još jedne filmske igračke, koja se sastoji iz svijeće, leće i prozračne slike, ispred koje su u kratkoj cijevi dvije leće projektovale sliku na bijeloj površini. To je bio začetak laterne magice.

Teatrograf

U 17. vijeku prvu laternu magicu napravio je Christiaan Huygens, ali je u 15. vijeku je Giovanni Fontana dobio sliku demona iz slične spravice, pa je u početku bila korištena za prizivanje duhova i nazvana lampom straha. Na idejama Fontane i Porta Athanasius Kircher razvio je takođe laternu magicu. Moses Holden je u 1814. godini napravio laternu magicu kao projektor sličica na komadima stakla sa fokusnim lećama koji je koristio za svoja predavanja iz astronomije. Prve otiske slike u negativu prave pioniri fotografije Louis Daguerre i Nicephore Niepce sredinom 19. vijeka, čime se slaže još jedna kockica za nastanak filmske tehnologije. Diskovi i doboši daju iliziju pokreta u zootropu iz 1830. godine, kojeg je patentirao William Horner. Prvu fotografiju ljudi i životinja u pokretu napravio je Edward Muybridge 1887. godine, a 1882.  godine Jules Etienne Marey je izradio fotogratsku pučku kojom je snimio let ptica, a kasnije prvi konstruirao kameru za snimanje pokreta. Muybridgov konj u galopu nastao je radi utvrđivanja hipoteze po kojoj konj sve četiri noge diže u zrak u galopu. Precizno fotografiranje pokreta, kojeg mi ne vidimo golim okom, utvrdilo je hipotezu, i postalo najpoznatija karika u istoriji filmske tehnologije. Emile Reynaud je 1877. godine izradio prvu uspješnu napravu za projekciju slike u pokretu, tzv. praksinoskop. George Eastman je 1884. godine izumio filmsku traku.

Prvu kameru sa 16mm trakom patentirao je Louis Le Prince 1887. godine, a William Friese Green je 1890. patentirao kronofotograf, fotografsku kameru koja je snimala 10 sličica u sekundi na perforiranoj celuliodnoj traci. Kinesigraf, također filmsku kameru, patentirao je Wordswort Donisthorpe u 1876. godini. Tomas Edison i William Dickinson izumili su kinetograf 1891. godine i zabilježili prve pokretne slike na 35mm traci.

Među tim kratkim filmovima svakodnsvnih zbivanja je i Fred Otto's Sneeze, koji je premijeru doživio na Svjetskom sajmu u Chicagu  1893. godine gdje je kinetograf prvi put javno izložen. Još jedna rana kamera, koja je služila i kao projektor je pleograf, a njen izumitelj u 1894. godini je Poljak Kazimierz Proszynski. Max i Emil Skladanowski patentirali su u Berlinu projektor pod nazivom bioskop 1895,  a Robert Paul i Brit Acers su nezavisno jedan od drugoga 1896. godine patentirali teatrograf, vrstu projektora. Edisonova kompanija je kupila phantoscope, projektor koji su napravili Armat i Jenkins i nazvala ga vitascope. Brit Acers je dizajnirao prvu kameru za kućnu upotrebu 1898. godine, nazvavši svoj izum Birtac Home Cinema sa ciljem da prema njegovim rječima „animirana fotografija postane dostupna svima“. Ujednačavanje tehnika sa kraja 19. vijeka bilo je naophodno i uskoro je Edisonov 35mm film i projekcija od 16 sličica u sekundi  Lumierovog kinematografa postala standard.

Braća Lumiere, izumitelji kinematografa koji je snimao i projektovao sličice, bili su naučni šarlatani elite onog doba, a postaju utemeljitelji sedme umjetnosti uvodeći pokretne kadrove ulaska voza u stanicu, zaljevanja bašte i izlaska radnika iz fabrike. Zvanično rođenje filma pripisuje se 28. decembru 1895. godine u Parizu, kada su braća Lumiere prikazali Polivenog polivača. Kasnije, u statičnom kadru sa pokretom voza prema prvom planu u kompoziciji, otkrivena je identifikaciona moć novog medija. Gledaoci su vrištali i uzmicali unazad u kinu u kojem je prikazivan kadar ulaska voza u stanicu, koji se kreće prema kameri, a time dobijali utisak da se kreće prema publici u kinu. Braća Lumiere snimaju egzotične kadrove i posvećuju se otkrivanju „zarobljavanja stvarnosti“ – filmskom realizmu.

Edwin S. Porter

Put na mjesec mađioničara Georgea Meliesa, koji je na filmu ispitivao filmske trikove, tj. ono što je tehnologija nudila u odnosu na realnost objekata snimanih na filmsku traku, je utemeljitelj žanra fantastike i fikcije u filmu. U filmu Život američkog vatrogasca Edwin S. Porter kameru pomjera iz statičnog položaja praveći krupni plan, te montira prve dijelove filmske trake. D.W. Griffit upotrebljava paralelnu montažu i krupni plan koji će postati osnovno obilježje jednog drugog medija – televizije. Smatra se da je Griffit izumio: krupni plan, paralelnu montažu, rez sa metaforičnim značenjem, reminiscenciju, ubrzavanje akcije kraćenjem kadrova, realističniju glumu, promjenu svjetla u scenama dana i noći, kadar far-kran, rakurse kamere, režiju dubine kadra, istorijski spektakl, itd.

Prvom kino-projekcijom smatra se prezentacija bioskopa Maxa i Emila Skladanowskog u Berlin Wintergarten Theatre 1895. godine. Prva sala za filmske projekcije otvorena je 1896. godine u New Orleansu pod nazivom The Vitascope Hall, a prvo kino (nickleodeon)  koje je prikazivalo samo filmove otvoreno je u Pittsburgu 1905. godine. Britanac Edward Raymond Turner prvi je razvio kolor film 1899. godine, a prvi koji su nakon eksperimentiranja sa zvukom uveli vitafon sistem i proizveli prvi zvučni film (koji je uključivao dijalog i muziku) pod nazivom The Jazz Singer iz 1927. godine, bili su braća Warner.

Inovacije u slikama koje se kreću, od prvog pomijeranja kamere prema objektu snimanja (krupni plan), paralelna montaža (filmsko vrijeme) i filmska naracija, kao i prvi zvučni i kolor film zasluge su inovatora braće Lumiere, Griffitha, Edisona, Portera i drugih entuzijasta, madžioničara, istraživača, inovatora, ali i jedne žene, Alice Guy Blache, koja je eksperimentirala sa filmskom naracijom i tehnologijom prije Griffitha, ali je nepravdeno apstrahovana iz udžbenika filmske istorije.

Bez ovih vizionara danas ne bismo sjedili udobno u kinu uživajući u slikama u pokretu.

Objavljeno u Urban magazinu

Dr. Lejla Panjeta je vanredni profesor iz oblasti filmskih studija i vizuelnih komunikacija i šef Odsjeka umjetnosti na Fakultetu umjetnosti i društvenih nauka Internacionalnog univerziteta u Sarajevu. Diplomirala je multimedijalnu režiju i žurnalistiku, magistrirala komunikologiju i doktorirala filmsku propagandu iz oblasti komunikacijskih nauka.