Piše: Marko Lončar

Кada se kroz nekoliko godina bude pisalo o 2019. godini na polju kinematografije, neizostavno će se pronaći mjesto za Parazita i Jokera koji se vratio i zatalasao površinu, otkrivajući položaj marginalaca u društvu čime će se nešto više baviti možda poneki sociolog. Međutim, duh otpora u 2019. nije probudila niti korejska senzacija niti ranojesenski džokerizam nego serija koja se, takođe, ali nakon mnogo kraće pauze, vratila i nadmašila sva očekivanja ostavljajući tragove na društvene prilike od Rijada do Mexico Cityja.

Španska serija La casa de papel (Кuća od papira), ili Money Heist, kako su je Amerikanci neinovativno odlučili prevesti, i tako joj oduzeti čar simbolike koju već u nazivu skriva, postala je najgledanija serija van engleskog govornog područja. Bum traje od 19. jula kada je “izašla” treća sezona, a sada u dobu pandemije uveliko se iščekuje njen rasplet u četvrtoj sezoni koja se emituje počevši od 3. aprila. Ipak, ono o čemu će riječi biti u narednim redovima neće se ticati niti komentara niti rejtinga nego posljedica koje za sobom ostavlja te duboke simbolike koju serija oslikava, otvarajući oči i onima koji španske serije, koje to, ironije li, nikada nisu ni bile, još uvijek svrstavaju u latinoameričke sapunice, tzv. telenovele.

La casa de papel je sve ono što na prvu nije. Svi stereotipi ustaljene pljačkaške akcije nestaju već u prvoj epizodi koja najavljuje epsku, ne samo pljačku - koja je tek puko sredstvo ka ostvarenju ciljeva prožetih višim vrijednostima - nego šahovsku borbu u kojoj je raštrkana banda bogatog opusa različitosti njihovih socijalnih zaleđa i kriminalnih dosjea okupljena pod mentorstvom Profesora (El Profesor). Stereotipe o bandi koja priprema pljačku državne štamparije novca (La casa de papel – naslovna simbolika) otklanjaju principi koje Profesor postavlja, a među kojima je prvi da niko ne smije stradati, kao i onaj da nema upotrebe ličnih imena, koja zamjenjuju nazivi glavnih gradova. Takođe, zabranjeni su lični odnosi, a cilj je zadobiti povjerenje i naklonost javnosti. Pripreme se odvijaju tokom pet mjeseci na napuštenom imanju u Toledu (oko 50 km od Madrida), a mjesec napada je oktobar – rana jesen kao zlatni period godine za pružanje otpora.

I upravo je tu procjep u kome se kriju duboke poruke kojima je La casa de papel uspjela očarati planetu. Svako ko se ikada susreo sa udžbenikom istorije 20. vijeka te umije kritički da se odnosi ka svijetu u kome živi, olako će uočiti glavne motive serije i ključ njene globalne ekspanzije. Osmočlana grupa kriminalaca različitih dosijea obučenih u crvene radničke kombinezone sa maskom Salvadora Dalija su ono na čemu Profesor insistira – La Resistencia (Otpor). Svakako, crvena boja, pa još u kombinaciji sa radničkim kombinezonima, Profesorovim telefonom ili pak origamijem, nosi vrlo jasnu političku poruku, koketirajući sa simbolima socijalizma, te oslikava cilj zadobijanja pažnje i naklonosti široke javnosti. Međutim, tek maska Salvadora Dalija predstavlja simboliku za sebe.

Isprepleteni tokovi događaja, moć znanja (Profesor), pogubljenost policije – kojom je prikazan kapitalististički sistem kroz prizmu državne vlasti – ekonomska kriza iz 2008. – čije je posljedice Španija i te kako osjetila – ili štampanja novca bez pokrića 2011. od strane Evropske centralne banke, kao i greške te slabosti koje prate bandu sačinjenu od pojedinaca uništenih od strane sistema, učiniće da već u uvodnim epizodama postignu cilj – navedu vas da se zapitate ko je ko u vanvremenskoj borbi dobra protiv zla i nesvjesno postanete jedan od njih. Tako se priča odvija uz naglasak na ključni politički motiv koji predstavlja sukob socijalizma i kapitalizma u kome ovi potonji bivaju, barem kada je riječ o prve dvije sezone, poraženi sopstvenim sredstvima.

Mnogi kritičari su osporavali uspjeh i kvalitet serije, ali ono u čemu se svi mogu složiti jeste da uspjeh u velikoj mjeri duguje upotrebi opšteprihvaćenih simbola poput maske Salvadora Dalija ili jedne od najčuvenijih (anti)ratnih pjesama ikada “Bela ciao”, italijanske antifašističke ode slobodi iz Drugog svjetskog rata. Lik i djelo Salvadora Dalija unikat su španske kulture, a svakako jedan od najboljih primjera tanke niti između genijalnosti i ludosti prožete romantičarskim zanosom – uostalom, nije li i Profesor sve vrijeme na tankom užetu koje ga dijeli između ambisa i slave?

Čuveni Dalijevi brkovi motiv su maske koja je doživjela viralnu slavu na globalnom nivou pronoseći ideju koju je Dali, kao pripadnik dadaističkog pokreta, zastupao u borbi protiv modernog kapitalizma. Naime, u mladosti anarhista i komunista, Salvador Dali postao je jedan od simbola fašističke Španije na čelu sa Fransiskom Frankom, ali okovati Salvadora Dalija u okove frankizma bilo bi skrnavljenje njegovog lika i djela. Štaviše, slikovit prikaz Dalijevog životopisa oslikava i primjer iz perioda nakon Frankove smrti. Dali biva hospitalizovan 1988, a čak ga i kralj Huan Кarlos I posjećuje te ističe kako je njegov fan od mladosti. Dalijev motiv najbolje je sažeti kroz njegovu čuvenu rečenicu „Ako se ponašaš kao genije, bićeš genije” kroz koju je moguće predstaviti ono što ovu seriju čini univerzalnom i opšteprihvaćenom, a to je ekipa buntovnika predvođena Profesorom sa primjesama genijalnosti izmiješane sa svim slabostima običnog čovjeka u borbi protiv sistema.

Кako god, osmočlana ekipa glavnih junaka ne odlikuje se po sebi genijalnošću no specijalizacijom znanja i uloga. Genijalnost je odlika koja pripada samo Profesoru - jedinom udaljenom od mjesta samog robinhudovskog zločina, tj. izvan državne štamparije novca u prvom, odnosno narodne banke u drugom dijelu. Osnova njegovog lika koji je spremao pljačku pola svoga života provedenog u bolničkim krevetima, čekajući momenat u kome će ispuniti san oca, čiji je život okončan ispaljenim metkom u leđa na vratima banke, jeste uloga inteligencije koja znanjem, uprkos svim društvenim nepravilnostima, uvijek izlazi na kraj kao pobjednik. Dubina uloge Profesora je opčinjavajuća. Lider benevolentnih kriminalaca mesijanskog imena Salvador (u prevodu sa španskog Spasilac) principijelno ne dozvoljava ma kakvo stradanje tokom akcije, uvijek je korak ili dva ispred policije čime naglašava ulogu i značaj intelektualaca u društvu, dok je sam princip raspodjele uloga meritokratski što cjelinu čini efikasnom.

Pregled likova koji čine Profesorovu odabranu ekipu šarolik je i varira od preuzetih specijalizovanih zadataka pa sve do upakovanih nacionalnih,  klasnih, rodnih i rasnih razlika. Iako nećete pronaći objašnjenja imena koja nose glavni likovi – Berlin, Tokio, Rio, Moskva, Denver, Najrobi, Helsinki i Oslo u prvom dijelu serije, te Stokholm, Palermo, Bogota ili Marselj u drugom dijelu – za neke od njih indicija je prilično jasna. Uklapajući španski mentalitet i kulturu u odnose prema drugim narodima, uloga Berlina, desne ruke Profesora, odiše hladnim ophođenjem, mirnoćom, promišljenošću u svakom trenutku, ali i arogantnošću što se savršeno uklapa u sveprisutni stereotip mediteranskih naroda o Nijemcima.

Kodno ime Tokio karakterno bi se teško mogla povezati sa bilo kojim gradom, ali fizionomija glumice Ursule Кobrero neizostavno podsjeća na likove iz japanskih anima. Naročito je zanimljiv slučaj Rija, najmlađeg člana grupe i IT eksperta, koji bez policijskog dosijea iza sebe dospijeva u žižu javnosti kao jedan od globalno najpoznatijih kriminalaca, a za Rio de Žaneiro važi čuveno nepisano pravilo koje kaže kako je grad nemoguće napustiti bezgrešno, kao i to da je mjesto u kome se ogriješe i najplemenitiji.

Najstariji član grupe je Moskva, ekspert za obijanje brava, što je neophodno za svaku pljačku, bilo da se odvija u komšiluku ili pak u državnoj štampariji novca. Razlog zbog koga nekadašnji rudar nosi ime ruske prijestonice mogao bi biti datum njegovog rođenja – ni manje ni više nego 1. maj, dan radnika, a poznato je da je SSSR prva država koja je počela obilježavati ovaj datum kao praznik rada nakon Boljševičke revolucije 1917. Nizom okolnosti, sa Moskvom u pljački učestvuje i Denver, impulsivni i agresivni Moskvin sin sa ivice društvene ljestvice. Prvo što zapada za oko jeste da je Denver jedino ime koje ne predstavlja glavni grad ili neku od metropola (Rio), s obzirom na to da je tek 20. grad po veličini u Sjedinjenim Državama.

Ipak, tu se i skriva tajna Denverovog lika  – momka sa ivice društvenog ambisa, ponašanja stereotipnog Amerikanca sa iritantnim osmijehom, koji vremenom postaje jedan od zaštitnih simbola serije. Upečatljiv lik Najrobi, druge dame u timu, ostavlja poseban utisak, a iza njenog imena stoji priča koja ima duboke korijene u španskom društvu. Glumica Alba Tores, koja je igra, je Romkinja i unuka čuvene španske romske umjetnice, a tretman Roma u španskom društvu podjednako je težak položaju crnaca u američkom. Stoga, naziv Najrobi, po glavnom gradu Кenije, i jedinom afričkom gradu u seriji, zapravo je odjek marginalizovanih grupa koji se kao motiv provlači kroz seriju, a koji Najrobi, kao nosilac ideje feminizma, dočarava na poseban način, akcentujući period matrijarhata koji se odvija u toku trajanja serije.

Naravno, kod svih nas s ovih prostora neizostavna tema su dva Srbina – Helsinki i Oslo – koji čine dio Profesorove ekipe, iako je od njih samo jedan istinski Srbin, uz sveprisutnu stigmatizaciju Srba proisteklu iz ratova 90-ih, ali i uz sočne srpske psovke te starogradske pjesme koje nas u seriji predstavljaju ipak na krajnje neuobičajen način.

Ova serija, ma koliko simbolike sadržavala, ne bi postala viralna niti dosegla planetarnu slavu, a da se njen uticaj nije osjetio u društveno-političkim okvirima. Maske Salvadora Dalija i crveni kostimi okupirali su Кarneval u Rio de Žaneiru, likovi iz serije postali motiv koji ruši barijere i najzatvorenijih svjetskih društava, pa su tako likovi iz serije postali simbol otpora i borbe na prepunim stadionima u Saudijskoj Arabiji, u pariškom muzeju Grevin postavljeni su njihovi eksponati, meksički navijači su se poslužili simbolikom serije da ukažu na neregularnost fudbalskog šampionata, a ne tako davno objavljeni su i prvi pornografski snimci sa motivima La casa de papel.

Pored simpatičnih upotreba motiva proisteklih iz emitovanja serije, La casa de papel poslužila je i kao ozbiljan pogonski motor za određene političke aktivnosti dokazujući na djelu svoju univerzalnost. Gradske vlasti kiparskog lučkog grada Limasola, usljed straha od izbijanja nereda, zabranile su nošenje simbola serije za vrijeme gradskog karnevala, dok je istovremeno grupa hakera oborila sa youtubea najprikazivaniji sadržaj ikada – pjesmu „Despasito“ – ostavivši poruku sa simbolima iz serije.

Sem toga, serija je uspjela da predvidi i neke događaje koji će uslijediti nakon njenog emitovanja. U trećoj sezoni u jednoj od scena Profesor naglašava kako je priča benevolentnih pljačkaša postala globalna i da su ujedinjeni sa njima protestanti na ulicama Rija, Buenos Airesa, Кolumbije, Pariza, Rima, Hamburga, Saudijske Arabije... Najmoćniji pokazatelj uticaja serije predstavljaju primjeri na kojima su njeni motivi zadobili političku konotaciju potvrdivši (ne)namjerne prognoze. Ni Amerika, ni Evropa, ni Afrika, niti Azija nisu ostale imune. Protesti od Portorika, preko Turske, Italije, Francuske pa sve do Libana ovjekovječili su politički faktor La casa de papel, oživjevši stare simbole snage otpora poput Salvadora Dalija ili nadvremenske antifašističke pjesme “Bela ciao” kojoj se pridružuje i najpoznatija fudbalska himna sa snažnom porukom „You'll Never Walk Alone“.

Trgovi i ulice u 2019. su oživjeli. Narod više „ne hoda sam“. Sada je dobio svoje savršene antiheroje. Sistem je doveden u stanje panike, a četvrta sezona La casa de papel stiže u dobu u kome se i najbolje snalazi – u dobu vanrednih okolnosti.