Piše: Maja Abadžija Naše iskustvo gledanja TV serija umnogome se promijenilo. Nekad prezren žanr igranog televizijskog serijala danas predvodi svojevrsnu renesansu ovog (neki bi rekli - isuviše) dugovječnog medija. Internet je ponukao mnoge da slavodobitno predskazuju propast televizije, no čini se da je u pitanju bila zapravo samo lažna uzbuna: broj kvalitetnih TV sadržaja igranog tipa zapravo je u porastu, a ironije radi, upravo zahvaljujući internetu i prilježnoj pirateriji, gledateljstvo je veće nego ikad.

No internet je učinio mnogo više od toga. Iskustvo gledanja TV serije sada ne završava pritiskanjem crvenog dugmeta na televizijskom upravljaču. Nakon sagledane epizode upućujemo se na internet za dodatna objašnjenja, gdje čak i najeminentniji mediji sabiraju klikove prateći određenu seriju epizodu-po-epizodu (u formatu recenzije ili osvrta), mimovi (sličice sa kratkom porukom) ili gifovi (pokretne sličice) sa scenama iz sinoćnje epizode fluktuiraju društvenim mrežama, a diskusije na forumima su prava riznica najrazličitijih fanovskih “teorija” o tome šta se zapravo događa. Pritom se nerijetko samom autoru serijala “oduzima” pravo da začikava gledaoca na način da mu legija pažljivih, analitičnih gledalaca raspliće pomno spleten siže, spretno mu izvlačeći onaj as iz rukava čuvan za finale sezone. Produkcija televizije HBO prava je tvornica baš takvih serijala koji samo prividno računaju na skandal i spektakl, a zapravo vrlo inteligentno “čitaju” našu fascinaciju misterijom.

Posljednja epizoda njihovog najnovijeg proizvoda, serije Westworld, emitirana je nedavno, okončavši tako online histeriju tumačenja i teorija koja, čini se, sada u pravilu prati svaku novu intrigantnu TV storiju. U pitanju je (skoro pogibeljno) rizična žanrovska kombinacija westerna i naučne fantastike, a kreatori Jonathan Nolan i Lisa Joy su je preradili na osnovu istoimenog filma, koji je također za televiziju 1973. godine napisao Michael Crichton. Scenaristički duo je napravio, ispostavlja se, mnogo ambiciozniju priču o “zabavnom parku” zvanom Westworld koji nastanjuju androidi, “domaćini” (eng. host), a posjećuju “novajlije” (newcomers) - multimilijarderi željni sadističke razonode. Za 40.000 dolara, koliko košta jedan dan u parku, dobijate onoliko nasilja koliko možete podnijeti - dozvoljeno je baš sve. Kao da gledamo zahvaljujući ogromnim novcima i tehnološkom napretku ostvarenu frojdovsku fantaziju beskrajnog, nekažnjenog ugađanja požudi i ubilačkom nagonu, poslije čije “kure” se vraćate u stvarnost osvježeni i posve spremni za “normalnu” socijalizaciju. Riječ je zapravo o virtuelnom svijetu, strahovito kompleksnoj “videoigri” smještenoj u itekako opipljivoj realnosti gdje je posjetilac junak prethodno pažljivo osmišljenog narativa, od čijih ga pogibelji štite složeni protokoli zaštite, omogućavajući užitak i uzbuđenje bez mogućnosti da sam strada.

Gulag za androide

Nad svakom epizodom leluja ideja samospoznaje: Westworld je zapravo mjesto gdje tobože otkrivaš pravog sebe, odnosno, pravu “ljudsku prirodu” - agresivnu, nasilnu, okrutnu. Ako imaš nesreću da si “domaćin”, android (NPC, non-playable character, gejmerskim rječnikom rečeno), tada kroz bol i traumu otkrivaš granice vlastitog svijeta, a u tom procesu - svijest o sebi. Dr. Robert Ford (glumi ga izvrsni Anthony Hopkins) je glavni arhitekt parka koji muku muči sa restriktivnim menadžmentom da od parka napravi svoje malo carstvo lutaka gdje će nesmetano razvijati svoju viziju. Ford balansira na tankoj žici između faustovskog karaktera i simplificiranog žanrovskog tipa uvrnutog naučnika, sve vrijeme se boreći protiv duha iz prošlosti – nekadašnjeg partnera Arnolda koji je počinio samoubistvo u očajnoj nemogućnosti da zaustavi otvaranje parka. Arnold je otkrio, pokazat će se, da su androidi sposobni preći prag svijesti, te da će za njih Westworld postati istinski gulag, neprekidna petlja ubistava, silovanja i maltretiranja koju neće moći prekinuti. Svi ti kroki karakteri, kao što su Dolores, farmerova kći s najnevinijim licem i istom takvom životnom filozofijom (Even Rachel Wood), njen ljubavnik Teddy, prototip western-pravednika (James Marsden) ili Maeve, promućurna madame u lokalnom bordelu (Thandie Newton), skrivaju zastrašujući potencijal razvoja koji ne bi smio biti eksploatisan. Slutnju nadolazećeg haosa nosi i poput mantre ponavljan stih iz “Romea i Julije”: “Divlja naslada imade i divlji kraj” (These violent delights have violent ends).

Gledajući iz žanrovskog rakursa, ideja nipošto nije nova. Motiv robota ili androida koji postepeno stiče svijest o sebi i zahvaljujući tome se okreće protiv svog stvoritelja već je u književnosti i filmu dobrano oproban (da ne kažemo već u rodonačelnom djelu žanra - romanu “Frankenstein” Mary Shelly). Borba za slobodu u western okruženju, s druge strane, predstavlja ovdje iskrivljen eho narativa o ropstvu, genocidu nad domorodačkim plemenima i Američkom građanskom ratu. Oba žanrovska principa počivaju na pobuni i revoluciji, oba su u Westworldu međusobno isprepletena zahvaljujući osobenoj pripovjednoj strukturi serijala. I pored svog SF i western naslijeđa, Westworld zapravo funkcionira kao klasična psihološka drama-misterija sa sižeom koji sve do sredine sezone pomno skriva prave motive junaka, time zamagljujući ono što se na ekranu zapravo događa. Serija odlično iskorištava preimućstvo junaka-robota, koji se ne mijenjaju i ne stare, čime začikava gledaoca i vrlo uspješno prikriva činjenicu da zapravo gledamo dva narativa smještena u različitim vremenskim periodima (što su online “teoretičari” nesumnjivo s uživanjem raskrinkavali). Za one koji ne utonu preduboko u fotelju prilikom gledanja, pažljivo su posijani tragovi koji navješćuju “buđenje” androida i nadolazeću pobunu, simbolički prizori poput mehaničkog pijanina kojim počinje svaki novi narativ u parku, ili zabludjele muhe na licu androida koji - sve do jednom - neće pomaknuti ni mišić da je otjera.

Priča kao matrjoška

Možda se baš sa aspekta naučne fantastike mogu ponajbolje sagledati slabosti serije. Iako se sve vrijeme poigrava sa motivom uznemirujuće čovjekolikog androida - dobro znanim žanrovskim “ogledalom” humaniteta - trudeći se da ukaže na humano u mehaničkom biću, i time osvijetli ne-čovječnost čovjeka, njegovog kreatora, obožavatelji žanra imat će poteškoća da doista uživaju u kognitivnim aspektima priče. Metafora uma kao labirinta u kojem istraživanje rukavaca svijesti, retrospektive, anticipacije, potisnuta sjećanja i učenje otkrivaju androidsku “svijest” ostaje nejasna i nerazjašnjena, bez zamaranja gledaoca ozbiljnijom naučnom podlogom. Mogućnost priče da se, poput ruske lutke matrjoške, stalno sakriva unutar same sebe, mnogo duguje upravo iznevjeravanju “kanonskih” principa naučne fantastike - da nauka iza tehnološkog novuma mora biti u datim fantastičkom okviru vjerodostojna. U jednoj epizodi, kreator parka Ford kaže svom partneru da oni zapravo prakticiraju vještičarenje. Westworld svoje naučne aspekta upravo i tretira kao magijske, da bi u njima što udobnije smjestio metafore, ali i obezbijedio utočište za dalje preokrete u priči. Bar prije nego što su gledatelji naučili prepoznavati režiserove doskočice, moglo se računati da kada vam to zatreba, uvijek možete neko ponašanje androida objasniti prethodnim programiranjem. Već u samom finalu, kada androidi stiču kakvu-takvu samosvijest, a naročito u sezoni koja slijedi, to više neće biti tako lako. Drugim riječima, narativnu tenziju pogađanja ko je android, a ko čovjek, mogla bi zamijeniti napeta dilema o tome šta čovjek jeste, odnosno, koliko će se androidi u svojoj nagoviještenoj “revoluciji” uspjeti oduprijeti vlastitom programu.

Također, u zapećku “velike priče” o osvajanju slobode ostaju propuštene prilike da se dinamika odnosa čovjek-robot pomnije ispita. Ljubavni odnos Williama/Čovjeka u crnom (Jimmi Simpson/Ed Harris) i Dolores, primjerice, korišten je radije kao orijentir između prošlosti i sadašnjosti, umjesto da psihološki nijansira emocionalnu i erotsku napetost između čovjeka i njegove mehaničke kreacije. HBO nije poznat po suptilnosti, nego po megalomaniji, rekli bi skeptici, i teško je ne složiti se s njima. Ostaje nada da će se Westworld u narednim sezonama uspješnije kretati između dvaju žanrovskih stereotipa o robotima koji su obično ili nekontrolisana ubilačka vojska ili obespravljeni robovi. I zbog toga ćemo, a ne samo zbog prepoznatljive brutalnosti i opscenosti, odnosno sjajne glume i prekrasne scenografije, nastavak priče koji dolazi za dvije godine uistinu čekati s nestrpljenjem. A možda ćemo se samo uželjeti da se vješti lutkar poigra sa našim narativnim i žanrovskim očekivanjima?