Piše: Lejla Panjeta

Cenzura je propagandni oblik kontrole imanentan svim sistemima, ideologijama ili religijskim skupinama, jer priroda onih na vlasti jeste da prisvajaju pravo tumačenja svijeta, stvaraju mitove i svoje svjetove smisla sa gotovim zaključcima.  Cenzura je prateći oblik svake vlasti, no mainstream je više sklon razmatrati cenzure na Kubi 60-tih godina, u Staljinovom SSSR-u, Titovoj Jugoslaviji (gdje je postojao otvoreni otpor vlasti prema Staljinu i njegovim sljedbenicima), ili eru vojnih diktatura u Latinskoj Americi, nego oblike cenzure u demokratskim društvima. Borba sa komunizmom u Hollywoodu i forma cenzure najpoznatija je u čistki 50-tih godina prošlog vijeka među filmskim radnicima (glumcima, rediteljima, producentima, piscima) kojima je pronađena ili podmetnuta saradnja sa komunistima. Zašto se ova čistka «crvenih» zbivala baš u Hollywoodu? Je li  to mjesto na kome se vrši najveći uticaj na stvaranje stavova nacije?

Kongres je u Washingtonu početkom 50-tih ustanovio House Commitee on Un-American Activities (Komitet Doma za neameričke aktivnosti), čime je počela era tzv. makartizma, nazvana po prezimenu predsjednika ovog «inkvizicijskog» komiteta (Raymond McCarthy). Ovoj eri lova na komuniste u Americi pripada i ubistvo Martina Luthera Kinga 1968. godine, koji je u Hooverovom FBI-u bio pod sumnjom da je komunist. Teoretičari zavjera smatraju da se isto desilo i u slučaju ubistva Johna Lennona. Metode ovih „čistki“, provođene od strane FBI-a i bile su: gubljenje posla, diskreditovanje, traženje da se prokazuju drugi, i to na javnim svjedočenjima povodom pro-komunističkih aktivnosti, za šta je vlada optuživala holivudske stvaraoce. Pozivanje na 5. amandman tumačilo se kao skrivanje članstva u komunističkoj partiji. U osnovi, ljudima je Komitet sudio za članstvo ili učešća na komunističkim skupovima u 30-tim ili 40-tim, kada se i SAD zajedno sa Rusijom borila protiv nacista. Jedan od istaknutijih „prokazivača“ bio je Elia Kazan. Chaplin je napunio Hooverove arhive, no zvaničnog svjedočenja nije bilo, te je kasnije bio prisiljen da emigrira. Kada bi osudili ili diskreditovali nekoga ili ga samo imenovali kao komunistu,  do 1970. godine ta osoba bi živjela bez posla i prijatelja! O ovom istorijskom periodu govore filmovi: Chaplin, The Majestic, Guilty by Suspicion, RKO 281 i drugi.

Kako je podignuta kampanja istjerivanja komunista u 50-tim, tako je fašizam carevao Hollywoodom 40-tih, na čelu sa medijskim magnatom Williamom Randolphom Hearstom, o kome je Orson Wells napravio svoje remek djelo Citizen Kane. Putevi distribucije tog djela su putevi holivudske suspenzivne cenzure. Ovaj medijski i filmski «pokrovitelj» (vlasnik i predsjednik printanih medija i filmskih produkcija) jedan je od prvih koji je u tadašnjim medijima spojio edukacijske i zabavne elemente, te je pri tome vjerovao u ogromnu moć propagande filmova. Hearst je smatrao da filmovi nisu umjetnost, već sredstvo zabave, forma pričanja priče i snažni propagandni alat.  Organizovao je filmsku propagandu za obje strane u sukobu tokom Špansko-američkog rata, a na Hollywwod je gledao kao na sredstvo propagande kroz zabavu – «protainment». Takođe je provodio kampanju istjerivanja židova iz Hollywooda, te rasističke kampanje protiv «obojenih» (crnaca i latinoamerikanaca). Creel-Hearst Committee bio je 20-tih godina tijelo za cenzuru u Hollywoodu. Na slikovit način ova politika se pominje u filmovima: And Starring Pancho Villa As Himself, Chaplin, Citizen Kane.

Danas nema ovih komiteta. 9/11 povod je za uvođenje Patriotskog akta (Patriotic Act) – drugim riječima: uzurpacija privatnosti i pojačavanje kontrole od strane vlasti, tako da i dalje mainstream sadržaji bivaju cenzurisani ili auto-cenzurisani. Institucije koje su se bavile cenzurom i propagandnim aktivnostima u filmskoj industriji su asocijacije za rejtinge (eng: rating – ocjena koji svaki proizvedeni film ima u odnosu na sadržaj: količinu nasilja, psovki, seksa ili zabranjenih tema) i odbori vladine valorizacije, zakona u filmskoj industriji i usmjerene propagande. Inače se u terminologiji TV industrije rejting odnosi na visinu gledanosti (broj gledaoca u odnosu na cjelokupan broj stanovništva ispitivanog područja), ali je izvorno značenje pojma vezano za svaku vrstu ocjene, vrednovanja. Primjere cenzure u istoriji Hollywooda možemo posmatrati kao aktivnosti: sljedećih organizacija: MPAA – Motion Pictures Association of America, MPPDA – Motion Pictures Producers and Distributors of America, Office of War Information i Creelov odbor.  MPAA i MPPDA pripadaju javnom saktoru i njihovi kodovi i danas se izdaju, a OWI i Creelov odbor pripadali su nekada državnom sektoru.  

MPAA oformljava odbor CARA (Clasification and Rating Administration) koji je sastavljen od osam do trinaest članova i koji primjenjuje odluke i ocjene Rejting odbora za svaki proizvedeni i distribuirani film u SAD-u. Svaki film prije javne distribucije mora dobiti ocjenu ovog odbora. Predsjednik MPAA bira šefa CARA za svaki pojedinačni film, a članovi moraju pripadati MPAA i imati roditeljsko iskustvo. Odlučuje se na osnovu većinskog broja glasova, a prema današnjih pet klasifikacija rejting sistema: G, PG, PG13, R i NC17. Oznaka G predstavlja generalnu dozvolu gledanja filma svim uzrastima, tj. general audience. PG znači da se preporučuje prisustvo roditelja tokom gledanja filma, tj. parental guidence. PG13 traži roditeljsko prisustvo za djecu ispod trinaest godina, jer film može sadržavati eksplicitno nasilje. Oznaka R – resticted dodjeljuje se filmovima za koje bi tokom gledanja djeca ispod sedamnaest godina morala biti u pratnji roditelja.  NC-17 znači da film nije pogodan za djecu ispod sedamnaest godina, a ovaj znak zamjenjuje je nekadašnji rejting X, koji se ponekad pojavljuje ukoliko je riječ o pornografskom filmu.

Ovo su današnji sistemi za ocjenjivanje podobnosti filma, koji su proizašli iz MPPC (Motion Pictures Production Code), a koji je ukinut 1968. godine od kada se filmskim umjetnicima dozvoljava da produciraju svoja djela na sve moguće teme sve dok ta djela imaju publiku. Ovaj kod formirali su 1930. godine dva katolika otac Daniel Lord i izdavač Martin Quigley sa namjerom da udovolje zabrinutoj javnosti zbog «nemorala» koji se mogao širiti pojavom zvučnog filma i protestima konzervativaca protiv generalnog nemorala koji se širio putem slika na filmskoj  traci. MPPC i odbori formirani za odobrenja prikazivanja filmova bili su najčistiji vid religijske cenzure, koji se mogao korisiti i u svrhe ličnih ili političkih interesa. Generalno, svaki odbor za cenzuru uvijek balansira na tankoj liniji potpune subjektivnosti, različitih interesa i objektivnosti u donošenju ocjene. Preteče OWI (Office of War Information) nalaze se u propagandnom odboru na čelu sa Georgom Creelom, propagandistom čiji je zadatak natjerati stanovništvo na akciju ili određeno patriotsko raspoloženje ili izgraditi stavove i predrasude kod stanovništva. Cilj Creelovog odbora tada je bio prikazati Nijemce kao zastrašujuće divljake i podići patriotizam, kako bi se pomoglo Velikoj Britaniji. Članovi osnivači ovog odbora bili su William Randolph Hearst, Wallter Lippmann i Edward Bernays. OWI je zvanično ustanovila Bijela kuća 1942. godine, kao instituciju sa ciljevima: širenja informacija o ratu, koordinacije vladinih aktivnosti i ostvarivanja saveza između radija, TV-a i filma.

OWI je zapravo bila institucija za cenzuru kojom se «prodavao» rat ili stišavale postratne posljedice u filmovima. Film koji reprezentativno pripada ovoj vrsti propagandne je Casablanca; kao jedan od najboljih filmova produciranih tokom Drugog svjetskog rata u holivudskoj propagandnoj mašini. Casablanca veliča heroizam (kakav će postati model svih filmova 90-tih, a naročito detektivskih priča), s ciljem pokretanja otpora mračnim silama koje ruše demokratiju i slobodu. OWI u Casablanci propagira predstavljanje rata kroz zauzimanje rakursa u sukobu, kao i edukaciju u vezi sa pitanjima koja okružuju konflikt. Heroj žrtvuje svoju ličnu sreću pokretu otpora tj. državi – ideji pravde, tako da se stvara obrazac propagande američkog heroja, koji je važeći za sve filmove 90-tih godina: otpor neprijatelju slobode važniji je od lične sreće. Svaki Heroj ima svoj hybris – grijeh i žig jer se posvetio Dobru za čovječanstvo. Ovo je obrazac na kome počivaju strip junaci – Spiderman, Superman, Batman, kao i detektivi, novinari, istraživači, i drugi likovi modernog američkog filma - Spasitelji.

Tokom i nakon Drugog svjetskog rata, Ameriku i svijet obavijaju depresija i nezadovoljstvo. OWI preduzima akciju putem komedija, mjuzikla i filmova «pitkog, sladunjavog» sadržaja (escape pictures) koji će podići američki moral. Holivudska propagandna mašinerija producira bezbroj filmova kako bi zadržala moral kod kuće, ali i na bojnom polju. Takvi filmovi imaju sljedeće principe: idealiziraju američko društvo, veličaju prosječnog građanina, prikazuju odricanje sopstvene sreće zarad viših ciljeva («prior causes»), tj. društvenog dobra, likovi su lijepi, duhoviti, pametni i iz reda srednjeg staleža, priča veliča američku tradiciju i istoriju, a film portretira nevinog idealistu - američkog građanina u potrazi za pravdom.

 

OWI je čuvar filmske industrije i korisnika ovog medija, koji nadgleda holivudsku propagandnu mašinu. Holivudska industrija vjerovatno je razvila propagandu strašniju i jaču, suptilnim metodama i naizgled (ne)vidljivim od one o kojoj su Staljin i Goebbels ikada sanjali. Sa druge strane u svakoj uređenoj kinematografiji postoje nevladine organizacije, dakle cenzura koju iniciraju javni i nevladin sektor. Takođe postoji cenzura koja funkcioniše u organizacijama za rejtinge, kojim se klasifikuju pogodni i nepogodni sadržaji u odnosu na uzrast gledaoca. Prilikom nastanka filma producent određuje kakav bi rejting trebalo da ima film, što sugeriše upotrebu određenih sredstava, koja sputavaju autorski rad na filmu, pa samim tim gore navedene kategorije predstavljaju cenzuru (autocenzuru) u začetku autorske misli ili samog filmskog projekta.

Film kao sredstvo propagande putem cenzure bio je primamljiv za sve ideologije. Goebbels i Staljin su sjedili u montaži i pregledavali filmove.  Za Tita su se pravile specijalne projekcije, a u Jugoslaviji su postojale državne centralizovane komisije za preglede filmova i scenarija – Savezna komisija za kinematografiju i komisije za kinematografiju na nivou republika. Iako umjetnost često vidimo kao simbol slobodne misli, industrija filmske umjetnosti je podložna cenzuri svake vrste zbog svog zabavljačkog karaktera, ogromnog tržišta korisnika, identifikacijske i ubjedjivačke moći koja otvara put za manipuliranje masama od strane onih na vlasti (političkog ili religijskog karaktera) ili vlasnika same industrije. Slobodna misao u formi umjetničkog djela koje ima ovakvu moć mora biti pod kontrolom.

Lejla Panjeta je vanredni profesor iz oblasti filmskih studija, vizuelnih komunikacija i ideologije na Fakultetu umjetnosti i društvenih nauka Internacionalnog univerziteta u Sarajevu. Diplomirala je multimedijalnu režiju i žurnalistiku, magistrirala komunikologiju i doktorirala filmsku propagandu iz oblasti komunikacijskih nauka.