Piše: Lejla Panjeta

Postoje kontroverze oko geneze riječi vampir, kao i mnogobrojni sinonimi i termini koji označavaju nemrtva (undead) bića, kakvi su: štrigoi, lampir, upir, nelapsi, vrikolak, sukubus, itd. Moguće je da riječ potiče iz turskog jezika, na kome uber znači vještica, ili od grčkog glagola „piti“. Na ilirskom dhamp znači „zubi“, a pire „piti“, dok je ruska varijacija riječ upyr.  Historijske i lingvističke studije se poklapaju kada je u pitanju upotreba ove riječi u evropskim jezicima, te ukazuju na porijeklo u slavenskim praznovjerjima i vampirsku epidemiju u Srbiji, tačnije u okolini Beograda, gdje su se evidentirali neki od prvih slučajeva vampirizma u srednjovjekovnoj Evropi. Pored srpskog vampira kod nas su najpoznatije legende o vampiru iz Istre, prema kojoj je Perić 2006. godine objavio roman "Vampir", te sujevjerje o leptirima kao vampirima, što je tema jugoslavenskog horor filma Leptirica, u režiji Đorđa Kadijevića iz 1973. godine. Ovaj film nastao je prema pripovijetci Milovana Glišića pod nazivom "Posle devedeset godina".

Ideja vampira ukorijenjena je u stvarnim okolnostima događaja Istočnoj Evropi, a naročito u Srbiji 1725. godine, kada je zavladala “vampirska epidemija“ i masovno iskopavanje grobova. Malleus Maleficarum, iz 15. stoljeća, navodi da je vampirizam jedna od najgorih manifestacija Đavla.  Mučenje živih i skrnavljenje mrtvih u Evropi zaustavila je Marija Terezija svojim Codex Theresianus iz 1776. godine kojim je zabranjeno spaljivanje vještica, a zvanična mučenja dobila svoja pravila. Nadimak "Nabijač" koji je Vlad Tepeš stekao, rezultat je tadašnje prakse kažnjavanja nevjernika i neprijatelja nabijanjem na kolac, koju je on okrutno sprovodio. Vampirska legenda, bazirana na folkloru slavenskih naroda, usavršena je u najpoznatijoj priči o vampirima, Bram Stokerovoj "Drakuli". Grof Vlad Tepeš, vlaškog viteškog reda Drakul (zmaj, đavo) iz današnje Rumunije, stvarna je historijska ličnost, a priča o njemu legenda, koju je u kombinaciji sa pričom o srpskim vampirima (prema pisanjima britanske štampe u to vrijeme), Stoker pretvorio u horor fantaziju sa romantičnim zapletom. Priča je klasičnog karaktera. Tragični junak je vjernik koji je izgubio vjeru, tj. onaj koji proklinje Boga, čime je počinio najsmrtniji od svih grijeha, za šta je vječno kažnjen.

Pretvaranje u šišmiša ili vuka, bijeli luk, križevi, spavanje u mrtvačkom kovčegu, usmrćivanje sunčevom svjetlošću ili probijenjem kolca kroz srce, blijedo i lijepo lice ili stravično izobličen nos, uši, oči i nokti, svjetlucave oči, supervid, sluh, brzina, veliki očnjaci, sve su ovo varijabilne karakteristike vampirskih likova. Međutim, svim pričama o vampirima je zajednički nagon za ljudskom krvlju i srce koje ne kuca. Esencija života je krv. Bića koja nisu od krvi i mesa smatramo prokletim, jer im hrana, voda i zrak nisu bitni za održanje njihove krvi živom. Život se održava uzimanjem drugih života. U grčkom mitu vještac Asklepijades oživljava mrtve krvlju meduze. Šišmiš pije tuđu krv da njegove krvne stanice ne bi umrle.

Murnauov ekspresionistički Grof Orloc iz  filma Nosferatu iz 1922. godine, povezan je sa kugom, kao oboljenjem zatrovane krvi. Riječ nosferatu ima složenu genezu: potiče od grčke riječi nesophorus, što znači “nositelj kuge“, ali i rumunjskog naziva za đavola, necuratul, i nesuferit, što znači “nepodnošljivo“. Grof Orloc iz Transilvanije dolazi u Bremen 1838. godine, u vrijeme epidemije kuge. U potpunosti temeljen na Stokerovom "Drakuli" iz 1897. godine, priča filma Nosferatu je promijenjena zbog toga što produkcija Prana Film nije dobila autorska prava na adaptaciju knjige. U duhu pučkih sujevjerja, Nosferatu u grad donosi prokletstvo oboljenja i smrti, koje jedino može prekinuti samovoljna žrtva djevice. Očito je da je pijenje krvi u vampira konotacija seksualnog čina, na što je Coppola  u Draculi  iz 1992. godine, eksplicitno ukazao. Ljubav je jača od smrti i može osloboditi i najmračnija bića, razbiti najstrašnije čini i donijeti mir, vjeru i pomirenje sa Bogom. Metafora zabranjene, nemoguće ljubavi i seksualne žudnje nije strana priči o vampirima i predstavlja osnovu književne i kinematografske priče kroz povijest podžanra o besmrtnim ubicama koji se hrane ljudskom krvlju.

Umberto Eco analizira Schillerovu definiciju strašnog kao privlačnog, jer je u našoj prirodi da nas bol i tuđa patnja neodoljivo snažno privlače.  Jako saosjećanje izaziva arhetip onoga tko je lijep i pati. To je tragičko lice – heroj koji prkosi bogovima, tj. sudbini. Ecovi “lijepi i prokleti“ su emanacija Erosa i Tanatosa, jer je njihov životni žar pretvoren u svoju suprotnost. On vampirizam svrstava u uznemirujuću kategoriju, jer strah izaziva čudovište, a sumnja izaziva uznemirenje, zato što se javlja kao nešto neobjašnjivo i kontradiktorno. Ideja o vampirizmu pripada sferi fantastičnog, a dešava se u realnosti gdje nema čuda, te zbog toga uznemirava i izaziva strah. Sa druge strane svijet čudesnog tj. fantazmagoričnog, u kome su čuda i nadnaravne pojave normalne, ne izaziva strah. Tom svijetu pripadaju bajke, koje također uznemiravaju, ali ne izazivaju strah. Ovakvi narativni elementi su na primjer: Snjeguljičino rastrgano srce, rasporeni vukov trbuh iz koga izlazi Crvenkapica, ljepotica u komi, itd. Iako je sve ovo monstruozno, ovdje nema straha, jer razlika između čudovišnog i čudesnog je u razini percepcije zadatih realnih okolnosti. Ideja vampirizma, kao uznemirujućeg u realnom svijetu, zahvalno je iskorištena u periodu beznađa i straha nakon izgubljenog (za Njemačku) Prvog svjetskog rata u ekspresionizmu, koji je u smislu korištenja filmskog načina izražavanja postavio temeljne osnove horor žanru.

Prvi film koji bi se mogao nazvati vampirskim filmom bio je film Le Manoir du diable George Mélièsa iz 1896. godine, u trajanju od dvije minute. Méliès sam glumi u ovom filmu i režira ga upotrebljavajući rane specijalne efekte (duple ekspozicije) u transformaciji šišmiša u grotesknog demona. Nakon uspjeha ekspresionističkih filmova 20-tih godina, Dreyer odlučuje da za svoj prvi zvučni film radi adaptaciju priče Sheridana Le Fanu, In a Glass Darkly. Zbog mišljenja filmske elite sa početka 20. stoljeća o horor filmu, kao nečemu što ne može biti smatrano umjetnošću, ova interpretacija vampira doživljava potpunu finansijsku propast. Dreyerov film Vampir iz 1931., nema koherentnu naraciju i strukturu dijaloga, a upotrebom sjene i svjetla stvara zastrašujuću atmosferu prijetnje, tako da holivudska interpretacija vampira djeluje kao bajka u komparaciji sa njim. Nakon čudovišnog Murnauovog Nosferatua, zastrašujućeg Browningovog Drakule iz 1931., s glumačkom interpretacijom Bele Lugosija, uznemirujućeg Fisherovog Drakule iz 1958., u izvedbi Christophera Leeja, te stravičnog Klausa Kinskog u ulozi grofa Drakule u Wismaru u Herzogovom filmu Nosferatu: Phantom der Nacht, iz 1979., devedesetih godina 20. stoljeća vampiri postaju ljepotani sa kojima se saosjeća. Takvi su Brad Pitt i Tom Cruise u Intervjuu sa vampirom iz 1994., Gary Oldman u Coppolinoj Draculi iz 1992., Wesley Snipes kao Blade iz 1998., David Boreanaz kao Angel u istoimenoj TV seriji (1999-2004) ili vampiri i vukodlaci u Underworldu iz 2003., kao i Edward Cullen iz 2008. u Twilightu.

Posmatrajući historiju podžanra horora kao filma o vampirima, postoje tri  ciklusa vampirskog žanra: zloćudni (1931-1948.), erotski (1957-1985.) i suosjećajni (1987-danas). Lon Chaney udario je temelje horor filmu, a Drakula (1931.) je bio predvodnik žanra u zvučno doba filma. Kao kraj zloćudnog ciklusa smatra se ekonomska situacija u kojoj se nalazi Universal studio 1948. godine, što ih je opredijelilo za rad na naučnoj fantastici narednih deset godina. Universal sponzorira Hammer Studio 1957. godine u adaptaciji nove verzije Drakule. Taj Drakula (1958.) je prvi film koji pokazuje krv, a čin vampirizma ima otvorenu seksualnu implikaciju, što je osobenost erotskog ciklusa filma o vampirima. Za početak suosjećajnog ciklusa, uzimaju se The Lost Boys (1987.) i Near Dark (1987.), u kojima su vampiri izmješteni iz aristokratskih okvira i stavljeni u kontekste svakodnevnice, pri čemu se kombiniraju elementi drugih žanrova. Near Dark sa vesternom, a The Lost Boys sa elementima tinejdžerskih filmova.

Jedan od najznačajnijih primjera suosjećajnog ciklusa filma o vampirima je TV serija Buffy  (1997-2003.), smještena u kontekst srednje škole. Ona otvara vrata za poptuno drugačiju vrstu vampira u spin off seriji Angel (1999-2004.), koja postavlja temelje za vampiri da iz negativca prerastu u heroje i super heroje. Takav je slučaj i u HBO-ovom serijalu True Blood (2008.), nastalom prema knjigama Charlaine Harris pod nazivom "The Southern Vampire Mysteries", od kojih je prva objavljena 2001. godine. Sličnost u opisima likova i zapletu vidljiva je i u serijalu L.J. Smith "Vampire Diaries" (1991.). Konvergentni elementi ovog cvjetajućeg podžanra horora i mješovitog žanra filma o vampirima su strava, misterija, teen romansa i nadnaravno. Fenomen Twilight izrodio je bestselling serijale čije su filmske adaptacije u toku. Takvi su Vampire Academy, Shiver, Fallen, Mortal Instruments, Hush, Hush, Evermore – The Immortals, The Mogranville Vampires, Evernight Academy, Drake Academy, Drake Chronicles, itd. Očito je da je tržište za ovakvu vrstu žanra ogromno. U svakom od ovih serijala centralna tema je misteriozni mladi muškarac (vampir, vukodlak, pali anđeo, besmrtnik) i dama u nevolji (djevojka u školi). Misterija muškarca krije se u njegovoj zvjerskoj prirodi, iskupljenju, ljepoti i neuklopljenosti u svijet u kojem živi. Zavisno do religijsko-rodne inklinacije autora, mlada žena varira od obične i prosječne do supermoćne i magične žene u koju se pretvara. Romantični zaplet formira se uz upozoravajuću prijetnju straha od nepoznatog i nesigurnosti otkrivanja emocija. Zajedničko ovim fantastičnim hitovima, koji kombiniraju elemente misterije, horora, romanse, bajke, i priče o prokletim besmrtnicima u 21. vijeku, je običnost glavnih likova, koji su u nekom paralelnom svijetu fantastike neobični i posebni.

Mitologizirana naracija o neživim besmrtnicima pojavljuje se kao narodno predanje skoro u svim kulturama. Legenda, koja je usko povezana sa religijskim konotacijama, pored književnosti, ukorijenila se i u filmskoj umjetnosti i pop kulturi, te doprinjela razvoju mješovitih žanrova. Tako razvoj fantastike na filmu umnogome duguje priči o besmrtnicima koji se hrane ljudskom krvlju. Naracija o vampirima prešla je dugačak put od narodnih sujevjerja, do celuliodne trake, medijskog omasovljenja i popularnosti koju je ova legenda stekla u savremenom filmu.

Lejla Panjeta je vanredni profesor iz oblasti filmskih studija, vizuelnih komunikacija i ideologije na Fakultetu umjetnosti i društvenih nauka Internacionalnog univerziteta u Sarajevu. Diplomirala je multimedijalnu režiju i žurnalistiku, magistrirala komunikologiju i doktorirala filmsku propagandu iz oblasti komunikacijskih nauka.