Piše: Lejla Panjeta

Razvoj filmske priče pratio je razvoj tehnologija komuniciranja i transporta. U ljudskoj komunikaciji razmjena poruka se razvijala u fazama: oralna, pisana, štampana i elektronska. U prvim filmovima Griffitha vidimo pisma i kočije, načine komunikacije u to vrijeme. No, ne služe pisma i kočije samo kao scenografija, mada mnogo mogu reći o tome kako je određeni historijski period izgledao, čak i kada se radi o historijskom filmu sa nesumljivim greškama scenografa i kostimografa. Pisma, telefoni, telegrafi, kočije, prvi automobili, osim toga što služe kao rekviziti često su i glavni narativni elementi ili pokretači radnje. Neki telefonski poziv, zamjena ili uništavanje pisama, ne govore samo o načinima komunikacije ljudi tog perioda, već grade dramaturgiju filma. Razvoj automobilske industrije omogućio je i razvoj akcionih scena potjere. Sa razvojem elektronskog komuniciranja, zapleti se grade uz pomoć digitalnih napravica. Mobilni telefoni, iPadi, laptopi mogu poslužiti za zaplete rušenja vlada, zavjera, krađe identiteta, genetičkih eksperimenata i slično. Tehnologija komuniciranja nije samo element priče, već postaje priča sama za sebe, sa sve većom potrebom za kritikom novog društva podvrgnutog tehnologiji. Naša nova kultura WiFi-a i društvenih mreža postaje fokus i tematika filmova, a ne samo rekvizit u scenografiji. Pismo i kočija nesumljivo nisu bili podvrgnuti ovakvoj kritici.

Diskonektujte se!

Jedan od filmova, koji se gleda u jednom dahu i koji obuzima tjeskobnom atmosferom, nakon čega poželite sve svoje porfile izbrisati, a mobilni telefon baciti u obližnju kantu za smeće, jeste američka drama Disconnect iz 2012. u režiji Henrya Alexa Rubina. U filmu se mozaičnom dramaturgijom predstavljaju tri kritike moderne tehnologije interneta sa dalekosežnim posljedicama po individuu i društvo u cjelini. Tri porodice povezane sa po jednim likom, koji igra sporednu ulogu u po jednoj od priča, otkrivaju negativne strane upotrebe interneta. U jednoj se otkriva video sex i izrabljivanje maloljetnika u video striptizu. U drugoj dječak pokuša da se ubije nakon što su drugovi iz razreda shareovali fotografiju na kojoj je on prikazan go. U trećoj priči mladi bračni par pokušava da nađe čovjeka koji im je on-line ukrao identitet, zajedno sa novcem na bankovnim računima. Ovaj film, izuzetno dobro režiran, skoro u neo-noir stilu, edukativno ukazuje na probleme sa kojima se mogu susresti bezazleni korisnici usluga on-line. Kritika je jasno vidljiva i usmjerena na tehnologiju, ali i njene korisnike, koji ono što je dobro u novoj tehnologiji interneta mogu učiniti toliko užasavajućim da se time poništavaju sve pozitivne strane elektronskog umrežavanja.

Cyber-horor film Unfriended u 2014. prikazuje teroriziranje umrežene grupe preko profila članice koja je izvršila samoubistvo nakon što je na YouTube postavljen njen ponižavajući video. Iako je ovo klasični horor, njegova scenografija nije obala jezera ili mračna kuća sa duhovma. Duh je svuda gdje ima pristup mreži. Slična je priča filma Pulse iz 2006. o čudovištima iz struje, koji preko kompjutera ulaze u sve strujne i WiFi uređaje praveći zombije od kompletne civilizacije. Elektroničko komuniciranje definitivno je predmet kritike. Na smiješan način, ali kritički, prikazuje se nova generacija u filmu srednje škole Duff 2015. Napravice koje koristimo svakodnevno integrirane su u nove načine komunikacije i kulture mladih kao rekvizit u ovom filmu, pa na više mjesta u comic relief maniru kritički fokusirane. O tehnologiji novih medija može se kritizirati, polemisati i filozofirati u filmovima, ali kako je sve počelo?

Pirati iz garaže i pijani hakeri

Sve je počelo sa jednom idejom u garaži 70-tih godina. Pirates of the Silicon Valley je film Martyna Burkea iz 1999. u kome se likovi, Steve Jobs i Bill Gates, nadmeću u kreaciji proizvoda za široku upotrebu. Film je svojevrsna historija nastanka personalnog kompjutera, kroz koju se ocrtavaju takmičarsko-menadžerski karakter Gatesa i genijalno-umjetnička elektronska vizija Jobsa. Microsoft i Apple poptisuju mir 1997, čime film završava. Ovim autoportretom iz mlađih dana nisu bili oduševljeni niti jedan od protagonista ove priče, ali film dočarava duh tog perioda, te na iznimno intersantan i pomalo komičan način pojašnjava faze i procese stvaranja računara, bez koga danas ne možemo zamisliti svakodnevnicu. Film je od kritike ocijenjen izuzetno dobro, ali mu je ne-mainstreamski karakter zatvorio vrata box officea.

Razvoj umreženja, historijat nastanka Facebooka i „odrastanje“ njegovog kreatora mogu se pratiti u napetom filmu The Social Network u režiji Davida Finchera iz 2010. Ovo je adaptacija romana „The Accidental Billionaires: The Founding of Facebook, A Tale of Sex, Money, Genius and Betrayal”. Naziv knjige govori o zapletu kojim se prati priča 19-godišnjeg Marka Zuckerberga, elektroničkog štrebera i hakera sa Harvarda u 2003. godini, kada je rođena ideja za Facebook. Brisanje imena jednog od članova grupe koja je radila na kreaciji ove mreže, izdaja je prijatelja, no u svijetu IT businessa ovi pojmovi ljudskosti ne postoje. U filmu se paralelno montiraju scene i izjave sa sudskim nagodbama, a napetost se gradi u ciframa i milionima, da bi Mark Zuckerberg bio proglašen najmlađim bilionerom na svijetu, a Facebook procijenjen na oko 25 biliona dolara vrijednosti. Vlasnik Facebooka nije zadovoljan nedostatkom određenih činjenica u filmu, no novcem se ne može kupiti izvrsna režija, proračunati ritam, savršeno napeta atmosfera, igranje filmskim vremenom kroz brilijantne montažne postupke Finchera, te odlične glumačke interpretacije. Ova dva filma osvjetljavaju jedan dio historije elektronskog komuniciranja, no nerijetko filmovi i književnost utiču na nauku i tehnologiju, svojim maštovitim zamislima tjerajući kiberteničku tehnologiju naprijed.

Futuristička metafizika

Futurističke vizije društva i komunikacija prikazane su u filmovima Her iz 2013. u režiji Spikea Jonzea i naučno-fantastičnom filmu rediteljkog debija Wallya Pfistera, Transcendence iz 2014. Oba filma hipotetički razrađuju budućnost kroz spoj ljudskog i mehaničkog tj. kompjuterskog. U filmu Her ovaj odnos je istražen kroz žanr drame i pitanje ljudskosti u vezi između čovjeka i artificijelne inteligencije tj. operativnog sistema koji je dizajniran za učenje i razvoj. Veza između čovjeka i „vještačke žene“ pokazala se iako savršenom, ipak savršeno nemogućom. Izvrsna interpretacija Joaquuina Phoenixa u ovom filmu daje tužnu, depresivnu, ali dramatičnu atmosferu bez ljudskosti u futuristički emotivno sterilnom okruženju.

U filmu Transcendence Johnny Depp tumači lik naučnika, koji se uploaduje u kompjuter i tako transcendirajući svoje misaono-emotivni hard disk postaje dio svega na planeti, tj. Bog u filozofsko-metafizičkom pogledu. Ovdje se radi o odnosu elektroničkog i tjelesnog, tj. materijalizivanju misli, energije koja uz pomoć jedinica i nula može postati vrhunsko biće. Prepun napetih akcionih scena, izvrsnih rediteljsko-snimateljskih rješenja, film ima zastrašujuće dosadan ritam, da bi se u posljednjem duplom zapletu otkrila namjera idejnog tvorca priče o metafizičko-kibernetskom Bogu.  Jako loše ocijenjen od kritike, film je zaradio onoliko koliko je i uloženo u njega, i to zahvaljujući Deppovoj ulozi. Pohvalna je ideja, koja nažalost premašuje akcioni stil i narativni tok priče. Vizuelni efekti i naučna objašnjenja hipoteze o transcendentalnosti upozoravajući su, a film atmosferom napetosti zastrašujuće pita: koliko smo zreli za novu tehnologiju? Svi ovi pomenuti filmovi pojašnjavaju našu elektronsku civilizaciju, postavljajući pitanje: koliko je ostalo ljudskosti u novim tehnologijama komunikacije?

Objavljeno u Urban magazinu

Lejla Panjeta je vanredni profesor iz oblasti filmskih studija, vizuelnih komunikacija i ideologije na Fakultetu umjetnosti i društvenih nauka Internacionalnog univerziteta u Sarajevu. Diplomirala je multimedijalnu režiju i žurnalistiku, magistrirala komunikologiju i doktorirala filmsku propagandu iz oblasti komunikacijskih nauka.