Piše: Lejla Panjeta

Nakon razornog rata u Bosni i Hercegovini od 1992. do 1995. godine zaraćene strane su amnestirane, a zvanični pobjednik nije proglašen. Rat, građanski rat, agresija ili genocid su nazivi koji se pripisuju ovom sukobu, u kojem je poginulo oko 200.000 ljudi. Ambivalentna realnost i različite historije moguće su u medijskom i naučnom pristupu ovoj problematici, ali u filmskoj naraciji stvari stoje drugačije. Osnova na kojoj počiva dramaturgija ratnih filmova je sukob, tj. konflikt dobra ili zla. On se može manifestovati unutar zajednice, izmedju pojedinaca ili u samom liku kao unutrašnji sukob. Stoga film ima tendenciju da uspostavi jasne granice izmedju dobrih i zlih, tj. protagonista i antagonista u konfliktu koji prikazuje. Međutim, u filmovima snimanim u Bosni i o Bosni, kao i produkcijski bosanskom filmu od kraja rata do danas, skoro sve teme su vezane za rat ili njegove posljedice, ali izričitog upiranja prstom u neprijatelja nema.

Skoro svaki autorski pristup tematici rata blago inklinira ideološkom konceptu svog produkcijskog porijekla. Tako će srpski filmovi čija se radnja zbiva u Bosni imati ovakav ideološki koncept: svi su krivi.  Bosanski i hrvatski filmovi imaju potrebu da ustanove ko je počeo rat, tj. da identifikuju krivca, ali im to ne uspijeva u smislu antagoniste kao cijele društvene grupe, već traže pojedinca unutar određene nacionalno-religijske inklinacije koji se etiketira kao loš. Blage karakterizacije u replikama ili akcijama glavnih junaka ukazuju na neprijatelja, ali niti u jednom filmu se određena strana izričito ne navodi kao pobjednička ili pobijeđena, tj. nema jasne propagandne odrednice dobra i zla. Dvadeset godina nakon rata u bosanskoj kinematografiji, kao i u filmovima iz Srbije i Hrvatske, niti jedan nije napravljen u stilu Jamesa Bonda. Nemamo akcionih junaka na našem jeziku (bosanskom, hrvatskom ili srpskom). Nemamo Stalonea ili Schwarzeneggera. Nemamo Bitku na Neretvi. Nakon sukoba kakav se desio raspadom Jugoslavije, ne postoji niti jedan film u partizanskom maniru. Niti jedan ratni film, u kome su jasno definisane granice izmedju loših i dobrih momaka. Niti jedna ratna akciona bajka? Zašto?

Za razliku od stranih filmova, snimanih u Bosni, čija se radnja odvija u ratu, sa unaprijed određenim i jasno definisanim neprijateljima, domaći filmovi iz regiona nemaju ovakav pristup ratnoj i postratnoj tematici. Uvodna sekvenca iz filma The Hunting Party, reditelja Richarda Sheparda iz 2007. godine, o potrazi za ratnim zločincem, kao metafori skrivanja Radovana Karadžića, prikazuje sarajevski aerodrom, te kolažnom montažom opisuje Sarajevo. U jednom od kadrova sjedi starac na Baščaršiji koji nosi fes, odjevni predmet čije porijeklo nije bosansko već tursko i koji se može vidjeti trenutno samo u muzejima. Muzika koja prati ovu scenu je izričito orijentalna, a sa folklorom Balkana i bosanskog etnografskog melosa nema ništa. Zamislimo komparativni pristup ove scene kroz opis slijetanja aviona na JFK u New Yorku: u pozadini usna harmonika sa melodijom iz westerna, a na aeredormu je čovjek na konju sa kaubojskim šeširom. U samom početku je jasno da strani filmovi koji se bave ratom u Bosni moraju jasno uspostaviti stereotipno-ideološke vizuelne identifikatore, pa makar oni bili potpuno netačni. No domaći filmovi nemaju ove probleme, jer se ne bave različitostima, već sličnostima u tragediji koja se desila kao posljedica rata zbog raspada Jugoslavije. Iako su tragikomični elementi prisutni kao skoro kinematografsko-kulturološko obilježje, filmovi iz regiona većinom se bave ozbijnim temama kroz žanr klasične drame ili groteskne crno-humorne satirične drame. Pa ko su onda dobri i loši momci u našim filmovima?

Maestralan filmski esej Vuletićevog Hop, Skip, Jump iz 2000 godine, kao i brilijantni kadar-sekvenca iz Imamovićevog 10 minuta jasno pokazuju da loši momci iza “one linije“ ubijaju civile, ženu i djecu, ali ideja ovih filmova nije da propagira mržnju, već osvjetljava užase granica ljudskosti. „Ko je počeo rat?“ kao čuvena replika Oscarom nagrađene Ničije zemlje, nije pitanje na koje se daje odgovor, već se njegovom apsurdnošću zamagljuje granica između dobra i zla smještajući sukobe u sivilo Danteovog Čistilišta. Na njega ukazuje Godardov Notre Musique iz 2004. godine, koji vuče heroje, sekularizam, religijsku empatiju i savijest čovječanstva o ratu u Bosni zajedno u prostor tragedije referirane kao Čistilište. Savršeni krug iz 1997. godine, kao prvi dugometražni bosanski film, bavi se na sličan način ljudskim zlom preko konotacije individualnog opstanka, ali i kolektiva koji odbija da se preda nasilju.

Likovi različitih nacionalnih ili etničkih pripadnosti u filmovima Turneja i Nafaka jasno pokazuju da drugo i različito nije antagonistično. Filmovi kao što su Djeca, Ostavljeni ili Grbavica, koji se bave posljeratnom tematikom i mlađom generacijom na koju je rat ostavio određene traume, nagovještavaju problematiku sjećanja žrtve i neprijatelja. Otvoreno pokazuju „loše pojedince“ iza „one tamo“ granice, ali kompletan sukob se doživljava kao nepotreban i tragičan. Ovaj apsurd koflikta možda je najbolje sažet u sceni dijaloga izmedju Stanka i Hamde u filmu Gori vatra iz 2003. godine, u kojoj dvojica bivših komšija razgovaraju o ratu, definišući ga kao problem kojeg su napravili oni koji su došli da spašavaju „i mene i tebe“. Neko sa strane je Zlo, dok se unutar konflikta i sa jedne i sa druge strane nalaze dobri i loši. Sličan ideološki pristup vidi se u srpskom filmu Parada iz 2011. godine, u kojem bivši ratnici tj. ratni zločinci iz strana u sukobu (Srbija, Hrvatska, muslimanski dio Bosne i Hercegovine, Albanija) uvredljivo stereotipno i groteskno okarakterisani rade zajedno kako bi spasili gay paradu u Beogradu od neonacističke šovinističke bande – novog zla mladih. Zlo je identifikovano kao nepotrebna agresija, ali ne nosi masku religije ili nacionalnosti, već je samo po sebi krvi žedno.

Ovaj koncept da je Zlo izvan dobro-lošeg geopolitičkog prostora bivše Jugoslavije pokazuje se u snuff filmu Srpski film. Ako se on uzme u razmatranje kroz svoj metaforički podtekst, kontekstualno je konotacija marionetskog raspada bivše Jugoslavije u kojem zlo dolazi izvana, a ne iznutra. U tom smislu Srpski film govori o zlu gorem od svega lošeg koje su izvele sve strane u sukobu tokom rata. U filmu Halimin put, to zlo također dolazi izvan svega lošeg na šta su spremni likovi ili čime se vode njihove motivacije podgrijavane nacionalno-religijskim separatizmom i historijski datim okolnostima lažnog suživota. Nije za to optužena internacionalna zajednica, kao u filmu Gori vatra ili Srpskom filmu, dakle nije mu dat zajednički imenitelj, ali jeste identifikovano kao nešto na šta dobro i loše ne može utjecati. Zlo je veće od toga i predstavlja samu sudbinu. U odnosu na to Zlo, na loše iz našeg komšiluka se gleda kao na tragičnu krivicu ili neku veću silu pod utjecajem izvana, u nemogućnosti kontrole nad sudbinom koju kontrolira to Zlo. Tragedija je zato što je naša, a Zlo je takvo samo po sebi. Zato nemamo ratne filmove koji prikazuju borbu dobrog i lošeg. Prava denotativna propaganda o lošim i dobrim stranama nije data niti u jednom od filmova u regionu. Dobar i loš se mogu i pomiriti, kada identifikuju zlo.

Lejla Panjeta je vanredni profesor iz oblasti filmskih studija, vizuelnih komunikacija i ideologije na Fakultetu umjetnosti i društvenih nauka Internacionalnog univerziteta u Sarajevu. Diplomirala je multimedijalnu režiju i žurnalistiku, magistrirala komunikologiju i doktorirala filmsku propagandu iz oblasti komunikacijskih nauka.