Piše: Amar Komić
Već više od desetljeća američki rediteljski dvojac braća Safdie, Josh i Benny, prave intimne filmove o marginaliziranim pojedincima (ovisnicima, kleptomanima, uličarima, kriminalcima i razvedenim muževima) koji svojim lošim odlukama i izborima svoju već gorku sudbinu učine još gorčom. Teško je zamisliti da je Uncut Gems (2019), njihov novi film, režirao isti dvojca čiji je rediteljski previjenac The Pleasure of Being Robbed (2008), mikro-budžet indie drama, snimljena na 16 mm, u kojoj pratimo gotovo banalnu svakodnevnicu mlade kleptomanke. Ipak, postoji jasna linija između mlade protagonistice njihovog previjenca i Howarda Ratnera (Adam Sandler), njujorškog draguralja koji ima specifičnu opsesiju i ovisnost o klađenju i riskiranju. Iako postoji značajna razlika između jednostavne, gotovo minimalistične priče njihovog previjenca, i kompleksne, višelinijske radnje filma Uncut Gems, ono što ova dva, pa tako i ostale filmove braće Safdie povezuje, jesu protagonisti skolni izrazitom riskiranju i donošenju loših odluka koje kompliciraju njihove živote pa ih tako čine filmski potentnim. Počevši od The Pleasure of Being Robbed svaki naredni film za braću Safdie bio je kako formalni tako i tematski iskorak ka nečem novijem i uzbudljivijem. Braća i govore o tome kako je svaki od njihovih prethodnih filmova bio specifična faza pripreme za pisanje i režiranje Uncut Gems koji se može posmatrati i kao magnum opus njihove dosadašnje karijere.
Uncut Gems; režija: Josh & Benny Safdie; uloge: Adam Sandler, Julia Fox, Idina Menzel; 2019.
IMDb rejting: 7.5/10
Rotten Tomatoes rejting: 92%
Krajnje neobično za braću Safdie Uncut Gems započinje daleko od ulica New Yorka, koje su postale neodvojiv dio njihove rediteljske estetike i izraza. Prva scena filma smještena je u dalekoj Africi, tačnije u rudnicima Etiopije, gdje jedan od radnika, koji je doživio vanjski prelom kosti, biva nošen od strane rulje radnika koji se žale nadležnima. Dvojica radnika iskorištavaju ovaj sveopšti haos ne bi li se vratili u rudnik i nastavili kopati sve dok ne pronađu rijetki opal zelenkaste boje. Ovo, za filma braće Safdie neobično otvaranje, omaž je prvoj sceni filma The Exorcist (1973) Williama Friedkina koja je također smještena na „egzotičnoj“ lokaciji u Iranu gdje pratimo slična iskopavanja stotina radnika koji ne pronalaze opal već mistični totem. Važno je pomenitu ovaj omaž jer on ukazuje na određene metafizičke i gotovo mistične aspekte priče filma Uncut Gems, kojima se braća Safdie bave.
Po izlasku njihovog prethodnog filma naziva Good Time (2017), braća u intervjuima govore o interesu za istraživanje metafizičkog aspekta kriminala. Njihov interes za metafizičke i kozmičke principe koji vladaju kriminalnim miljeom kulminira u Uncut Gems gdje braća putem smjelih rediteljskih izbora stvaraju mističnu poveznicu između opala pronađenog u Africi i protagoniste filma Howarda Ratnera. Nakon što dvojica radnika pronađu opal kamera se kreće kroz njegovu unutrašnjost otkrivajući spektakularni svijet raznolikih boja koji nas u konačnici vodi ka debelom crijevu protagoniste Howarda i snimku njegove kolonoskopije koja upravo biva obavljana. Nakon ovog mističnog otvaranja vraćeni smo na poznato mjesto njujorških ulica gdje počinjemo pratiti realističnu priču o draguljaru Howardu koji je prošvercao rijetki crni opal iz Afrike koji planira staviti na aukciju i ostvariti zaradu života. Howarda zatičemo u nizu finacijskih i obiteljskih problema koji svakim od njegovih narednih poteza i odluka postaju sve gori. Od ovog trenutka pa nadalje pratimo lošu odluku za lošom odlukom.
Glavno oruđe Safdieja jest stvaranje konstantne i neprekidne napetosti i osjećanja anksioznosti. Gotovo da gledamo klimaks Scorsesevog filma Goodfellas (1990) produženog na dva sata. Uspjevajući održati izrazito visok nivo napetosti preko dva sata s Uncut Gems braća Safdie stvaraju jedan od najefektivnijih trilera ne samo godine već i desetljeća. Scenarija Ronalda Bronsteina i braće Safdie karakteriše narativ vješto iskonstruisanih hronoloških događaje čija nas precizna kauzalnost sve dublje i dublje uvodi u crnu rupu Howardove ovisnosti, koja se svakom od njegovih novih odluka širi, produbljuje i guta ne samo Howarda već i njemu bliske ljude. Sandler svojom glumom ne otvara neko novo poglavlje u karijeri već svoje uobičajno tikovi, gestakulacije, manirizmi bivaju podiže na novu ljetvicu što se vrlo efektivno utapa u anksiozno viđenje svijet braće Safdie.
Izražena je i njegova glumačka fizikalnost dok se Howard neprestano i ubrzano kreće ulicama, draguljarnicama, prodavnicama, stanovima i kućama. Sandler je popraćen dimačnim i fluidnim pokretima kamere snimatelja Darisua Khondjia i krupnim planovima snimljenim teleobjektivom koji „pritišću“ Howarda stavljajući u foksu njegovo često oznojeno lica dok šarolike boje zamućene i apstraktna pozadina vizualno asociraju na unutrašnjost opala.
Iako vizualni stil filma nepogrešivo pripada braći Safdie, s veteranom industrije poput Khondjia iza kamere, on dobija nešto od akademske prefinjenosti koju ranije nije posjedovao a gubi nešto od surovosti i urgentosti koja je bila specifična za njihove pretodne filmove čiju fotografiju potpisuje mlađi snimatelj Sean Price Williams. Braća Safdie osjećanje anksioznost dodatno podcrtavaju kostantim pretapanjima dijaloga i sveopštom kakofonijom zvukova vrata, glasova, telefonske zvonjave i policijskih sirena.
Važan aspekt rediteljske poetike braće Safdie jest težnja za autentičnim likovima, situacijama i prostorima pa tako kao i u svojim najranijim filmovima i u Uncut Gems braća Safdie gotovo neprimjetno kombiniraju naturščike s profesionalnim glumcima. Slično je i s narativom koji je fiktivan i minuciozno iskonstruisan ali ipak smješten u stvari historijski kontekst serije playoff utakmica NBA lige. Posebno uspješno sažimanje izmišljenog i stvarnog može se pronaći u načinu na koji braća Safdie inkorporiraju NBA ligu i zvijezdu Boston Celticsa Kevina Garnetta u svoj narativ. Konstantna i neprimjetna pretapanje fiktivnog svijeta u stvarni i stvarnog u fiktivni čine Uncut Gems unikatnim gledalačkim iskustvom, posebice u kontekstu američke kinematografije i filma sa zvijezdom poput Adama Sandlera.
U ovom neprimjetnom sažimanju ključan je i vješt montažni postupak koji već preciznu i jasnu priču čini još kompaktnijom i urgentnijom. Posebice se ističe gotovo Griffithovski montiran klimaks filma koji postupkom paralelne montaže sažima tri linije radnje, dvije fiktivne i jednu stvarnu, stvarajući briljantnu suspense sekvencu. Ipak, ambicija braće da dva sata održavaju takvu vrstu visoke anksioznosti i napetosti dovodi ih ponekad u poziciju da ona (anksioznost) biva stvorena prisiljeno i pomalo neorganski. Takav je slučaj sa scenom u kojem se vrata Howardove draguljarnice ne mogu otvoriti a Garnett i njegovi prijatelji ostaju zarobljeni ispred ulaza. S ovom scenom, koja naginje ka apsurdom, braća Safdie stvaraju jednu od najanksioznijih scena filma. Međutim, za razliku od većine scena ova se doima donekle neorganski iskonstruisanom te ne proizilazi iz narativa niti ga vodi u nekom novom smjeru.
U filmu koji teži autentičnosti, gdje su precizna hronologija događaja i kauzalnost izrazito važni, ovakva scena, iako vrlo efektivna sama za sebe, pomalo odskače iz cjeline. Teško se prisjetiti kada je posljednji put neko iz američke indie scene uspio napraviti ovako uspješnu tranziciju ka Hollywoodu. Za braći Safdie ova tranzicija još uvijek nije završila s obzirom da je produkcijska kuća i ovog filma bila indie A24. Neminovno je da će se ova tranzicija i dalje nastaviti. Kako budžeti za filmove braće Safdie postaju sve veći a priče sve ambicioznije oni prestaju biti skriveni dragulji američke indie scene, te postaju legitiman dio industrije. Ostaje da se vidi da li će i na koji način pomiriti svoje suštinske indie senzibilitete s potrebama komercijalnijeg tržišta.
