Piše: Mirza Skenderagić
Češki film je poznat kao jedan od najzanimljivijih i najintrigantnijih u Evropi, a pored toga što se uvijek među prvima otvoreno suprostavljao političkim sistemima koji nisu bili na strani pojedinca, što je svijetu podario svoj humor i naučio ga kako se smijati samom sebi, te što je iznjedrio neka od najvažnijih režiserskih imena svih vremena, on se nikada nije odricao i ostalih segmenata koji sačinjavaju jednu uspješnu kinematografiju. Tu se prije svega misli na osnivanje kvalitetne filmske Akademije (FAMU) te kroz njen rad i stvaranje i razvijanje svih filmskih oblasti i zanimanja, kao što su fotografija, scenografija, montaža, scenarij, uz adekvatnu televizijsku produkciju i pulicistiku, a zatim i posvećenost svim žanrovima i rodovima. Iako je, naravno, u češkoj kinematografiji najzastupljenija bila socijalna drama/komedija koja je nekad suptilno, nekad direktno, kritikovala politički sistem i ismijavala sve apsurdnosti društva u Češkoj, svoje mjesto su našli i filmski žanrovi i rodovi koji su tradicionalno bili marginalizirani u Evropi, a pogotovo u komunističkim režimima, kao što su mjuzikl, melodrama, sf, spektakl, dječji film, te naravno horor čija je produkcija u socijalizmu bila „nepotrebna“ i gotovo nezamisliva.
Kremator (Spalovač mrtvol); režija: Juraj Herz; uloge: Rudolf Hrusínský, Vlasta Chramostová, Jana Stehnová, Milos Vognic, Zora Bozinová; scenarij: Juraj Herz, Ladislav Fuks (prema vlastitom romanu); 1969.
IMDb rejting: 8.0/10
Ipak, kinematografije koje su uprkos podređenosti političkom sistemu pokušavale do kraja ostati posvećene filmskoj umjetnosti, kao što su npr. ruska, češko-slovačka, rumunska, pa i jugoslavenska u periodu crnog talasa, u žanru horora nisu prepoznale zabavu, već prostor za društvenu i političku angažovanost.
Jedan od najuspjelih i svakako najvažnijih istočnoevropskih horor naslova dolazi iz Češke, a riječ je ostvarenju Kremator (Spalovač mrtvoh, 1969.) slovačko-češkog režisera Juraja Herza. Zasnovan na istoimenom romanu češkog pisca Ladislava Fuksa, Kremator donosi priču o Karlu Kopferkinglu (Rudolf Hrušinský), koji radi kao spaljivač u privatnom praškom krematoriju, dok njemačka okupacija kuca na vrata. Kako bi osigurao svoj život prije nego što rat započne, Kopferkingla savjetuje njegov prijetalj, sudetski Nijemac, koji ga uvjeri da bi mu „dobro došla“ koja kap njemačke krvi u budućem evropskom poretku. Oduševljen i zaluđen ovom idejom, Kopferkingl uskoro počne cinkariti prijatelje i kolege na poslu židovskog porijekla, da bi se naposlijetku, u stanju apsolutnog ludila, okrenuo i protiv svoje djece i žene za koju saznaje da u sebi također imaju židovske krvi. Opsjednut budističkom filozofijom o reinkarnaciji, on istovremeno živi u uvjerenju da spaljivanjem tijela, zapravo, oslobađa njihove duše te tako sebe definiše kao svojevrsnog spasitelja na Zemlji. Na koncu, u posljednjem segmentu filma obojenom u boje groteske, Kopferkinglovo zalaganje biva prepoznato od strane nacista te mu daju ponudu koju ne može odbiti – upravljanje krematorijem u koncentracionom logoru. „Niko neće patiti. Sve ću ih spasiti. Cijeli svijet!“, kaže u posljednjoj sceni u filmu Kopferkingl, u stanju potpunog ludila koje je već preraslo u mukotrpni delirij.
Naravno, ovakav sadržaj samo djelomično nagovještava stravu i jezovitost koju ostvarenje Kremator posjeduje, a koji nastaju iz psihološkog stanja glavnog protagoniste i njegovog postepenog ali apsolutnog pomraćenja uma, što svakako povlači referentnu pararelu sa ostvarenjem Isijavanje (1980) Stanleya Kubricka. Kada je u pitanju forma uz pomoć koje je ludilo glavnog protagoniste uobličeno, onda je, suprotno naslovu, Kremator uveliko zasnovan na tradiciji njemačkog ekspresionizma, i filmovima Fritza Langa ili F.W Murnaua. Izrazitoj sablasnosti prisutnoj u filmu od samog početka, u mnogome doprinosi kontrast crno-bijele tehnike i snimanje pod širokim uglom, uz pomoć čega režiser gradi jedan izobličeni svijet s fokusom na bizarne scenografske detalje, te svakako i uvodna muzička tema kompozitora Zdeneka Liška. Naravno, kako ne postoji češki film bez traga komičnog, tako je i u ovoj mračnoj groteski izrazito tjeskobne atmosfere kakva je svojstvena izoliranim prostorima jednog krematorija, peći za kremaciju ili čak kovčega, crni humor pronašao svoj način za sjedinjenje sa stravom i hororom.
Ostvarenje Juraja Herza, prije svega, potvrđuje da je žanr horora najadekvatniji za uvjerljivost prikaza stravičnosti holokausta, što će kasnije prepoznati i Laszlo Nemes s filmom Saulov sin (2015), jer kako direktnije i jasnije prikazati ovaj čin zla, već iz perspektive njegovog posljednjeg provodioca – spaljivača tijela. Također, istovremeno, Kremator otvara pitanje političke kolebljivosti u Češkoj koja ispočetka nije imala petlje da se odlučno suprostavi nacističkoj ideologiji i spremnosti pojedinca da, u zamjenu za trenutnu i prividnu sigurnost, prigrli drugu ideologiju, pa čak i ako ona podrazumijeva istrebljenje jednog cijelog naroda.
U konačnici, ovaj dragulj horor žanra i cjelokupne filmske umjetnosti, čije je emitovanje jako dugo bilo zabranjeno od strane čehoslovačke komunističke partije, a koji na popularnoj filmskoj stranici IMDb i dalje nosi izrazito visoku ocjenu za jedan evropski film (8.0/10), još jednom prezentuje lakovjernost zalutale čovjekove duše, koja uporno poručuje da je spremna da prihvati zlo, čim joj to društvene i političke prilike omoguće, ali i dokazuje da je kvalitetan film, nasuprot spaljenih tijela, neuništiv i besmrtan, bez obzira na žanr i politički sistem u kojem je nastao.
