Piše: Mirza Skenderagić

„Film ispunjava prazne prostore vašeg života i vaše usamljenosti“, rekao je jedan od najvažnijih španskih režisera svih vremena, Pedro Almodóvar. Ako se uz ovu njegovu misao navede i ona u kojoj ovaj kultni filmski autor kaže kako on „ne želi imitirati život u filmovima,već ga predstavljati, a u tom predstavljanju koristiti boje koje osjeća, iako su one ponekad i lažne, te uvijek pokazivati jednu emociju“, moguće je sklopiti taj šareni emocionalni mozaik, koji nazivamo španskom kinematografijom, a koja istovremeno predstavlja život i ispunjava njegove prazne prostore.

Upravo Almodovarove riječi najpreciznije opisuju špansku kinematografiju, kao zasigurno jednu od najživotnijih i najraznovrsnijih kinematografija u svijetu, sačinjenju od dva standardna elementa – emocije i boje, uz nezaobilaznu razigranost, često kreiranu uz pomoć brzog dijaloga, plesa i pjesme, smijeha i plača, ironije i satire, erotičnog i perverznog, mračnog i nepoznatog te, s posebnom posvećenošću ženskim karakterima.

Ipak, nije sve za španski film krenulo tako razigrano, stilizovano i u boji.

Prvi koraci flamenco plesa španske kinematografije

„Flamenco ples“ španske kinematografije započeo je 15. 5. 1896. godine, kada je u Madridu održana prva javna filmska projekcija. Nakon kratkog perioda snimanja kratkometražnih dokumentarnih uradaka, prvi režiser koji se u Španiji okušao u igranoj formi jeste Fructuós Gelabert, dok se pionirom animacije smatra Segundo de Chomón y Ruiz. Prvi je veliki međunarodni uspjeh španskog filma, zabilježio Florian Rey, sa naslovom Prokleto selo (La aldea maldita, 1929) o jednoj porodici iz siromašnog kastilskog sela, koja zbog teških vremenskih uslova biva primorana napustiti svoje rodno mjesto, koje  mnogi historičari filma smatraju remek-djelom rane španske kinematografije. Godinu dana poslije, Španija je predstavila i prvi zvučni film, Misterija Sunčevih vrata (El misterio de la Puerta del Sol), režisera Francisca Elíasa. Na tragu uspješnog naslova Pjevač jazza (1927), ova komedija koja se postepeno pretvara u dramu sa ubistvom, uz posebnu posvetu razradi likova te glumačkim interpretacijama, prati dvojicu novinara Pompeya i Rodolfa koji sanjaju da postanu filmski glumci, te se prijavljuju na kasting za jedan američki film koji će se snimati u Madridu. Ipak, život za njih ima drugačije namjere.

Nakon ovih prvih, ali hrabrih i stabilnih koraka španske kinematografije, na njenu filmsku scenu stupa najpoznatiji filmski režiser španskog porijekla Luis Buñuel (1900 – 1983.) koji će se ubrzo izdvojiti kao glavni predstavnik filmske avangarde i nadrealističke struje i to sa naslovima Andaluzijski pas i Zlatno doba, koji su nastali iz saradnje i prijateljstva sa čuvenim slikarom Salvadorom Dalijem, a u kojima će film, kao nikada prije niti poslije, biti izjednačen sa logikom i formom sna.

Stoljeće Luisa Buñuela

Nakon sukoba sa Dalijem, Buñuel se vraća u Španiju i režira realistični, ali i izrazito sugestivni dokumentarni tridesetominutni film Zemlja bez hljeba (Las Hurdes, 1933). Riječ je svojevrsnom filmu protesta, koji tematizira život stanovnika malog mjesta u španskoj autonomnoj zajednici Ekstremadura po imenu Las Hurdes, a u kojem je ovaj filmski autor, prikaz strašnih uslova života u ovome dijelu Španije zaokružio svojim zaštitnim znakom, snažnom nadrealističkom simbolikom, ali i hrabrim političkim angažmanom koji su tadašnje republikanske vlasti svakako prepoznale, te zabranile ovo ostvarenje, obilježivši ga kao klevetničko. Uprkos tome, prizori mrtvog magarca kojeg su ubile pčele, slike djece koja jedu bajati hljeb, bolesna majka sa djetetom u naručju, te bacanje kovčega bebe niz rijeku, prizori su koji su zauvijek ostali upisani na stranice autorskog filma i historije svjetske kinematografije.

Luis Buñuel

Nakon okončanja građanskoga rata, 1938. godine, Buńuel odlazi u dugotrajni egzil u Ameriku, što će ujedno podrazumijevati i višegodišnju pauzu od snimanja filmova. Povratak na scenu najznačajnijih filmskih umjetnika, Buńuel ostvaruje sa svojim najsupješnijim meksikčkim filmom naslova Zaboravljeni (Los olvidados, 1950), neorealističkom slikom maloljetničke delikvencije u Mexico Cityju, kao košmarnom noćnom morom ispunjenom nasiljem, bijedom, nepravdom... Ipak, kao i potresne scene iz dokumentarca Zemlja bez hljeba, i košmar „zaboravljenih“ je snimljen s dokumentarističkom objetkivnošću, ali smješten u nadrealističko prevratničko ozračje, organizirano frojdovskim značenjem sna, i na gledatelja djeluje gotovo halucinacijski, sa buđenjem koje izaziva jezu.

Napokon, kao rođeni Španac, Buñuel poseban prostor u svome filmskom stavaralaštvu, izdvaja za religiju, ali više kroz sociološka i politička, nego li duhovna pitanja. „Neko može da bude relativni hričćanin, ali će apsolutno čisto biće, nevini stvor, uvijek biti osuđen na propast.“ Ovaj stav, Buñuela najjasnije ilustruje u rodnoj Španiji i u svome prvom čisto dugometražnom španskom filmu, antifašističkoj paraboli Viridiana (1961), u kojoj se obračunava sa institucijom milosrđa kao najlicemjernijim društvenim placebom. Samo godinu dana poslije, ovaj filmski genijalac predstavlja svoje najvažnije i najveće ostvarenje, Anđeo uništenja  (El ángel exterminador, 1962), u kojem naprosto oduševljava svođenjem nadrealističke simbolike na samo jedan zahvat. Naime, u izrazito realističnom okruženju u ovome filmu, iz neobjašnjivog razloga, protagonisti ne mogu prijeći prag sobe, što Buñuelu služi kako bi dokazao svu nemoć buržoazije da bilo što postigne, a čiji se koncepti života neodoljivo nalikuju na one nacističke.

Nakon svoga najpolitičkijeg naslova, krimića sa erotskim motivima Dnevnik jedne sobarice (Le journal d'une femme de chambre, 1963) u kojem se obračunava s rastućim fašizmom niže srednje klase, on se upuštau snimanje filmova u boji, kao što su recimo Ljepotica dana (Belle de jour, 1967), Tristana (1970), ili Diskretni šarm buržoazije (Le Charme discret de la bourgeoisie, 1972), koji će svojom vizuelnim i slikovnim raskošem, ali i samom tematikom i obradama iste, nagovijestiti novi španski film koji će kasnije definisati Pedro Almodóvar. Simbolično, u svome posljednjem filmu, Taj mračni predmet žudnje (Cet obscur objet du desir, 1977) Buñuel „sabira utiske“ života te nagovještava vlastitu smrt, a sve kroz alegorično putovanje vozom od Seville do Pariza.

Iako je Buñuela gotovo nemoguće svrstati među nacionalne filmske autore koji na svjetskoj kinematografskoj sceni predstavljaju svoje zemlje, on, na koncu, jeste režiser koji se u najvećoj mjeri bavio „španskim“ pitanjima, analizirao prirodu španskog čovjeka, kritikovao španske političke i društvene sisteme, suočavao se sa demonima vlastitog bića (španskog), i u konačnici postavio snažne temelje španske kinematografije. Upravo će ovaj tzv. „majstor ironije“ nagovijestiti „sklonost“  španskog filma ka bogohulnom, satiričnom, erotičnom, perverznom, šarenom, razigranom, koje kako kaže Almodóvar, ispunjava prazne prostore ljudskog života.

U teškim vremenima za špansku zemlju i njen narod, a i sam kao vječiti iznganik, Buñuel će među prvima i najglasnije uzvikuti: „Viva el cine español!“ (Živjela španska kinematografija!) i njegov glas će se proširiti do neba.

U Las Hurdesu danas ima hljeba.

Las Hurdes je danas turističko seoce poznato po pekarama.

Španija danas ima četiri Oscara i konkuriše za peti...