Piše: Mirza Skenderagić

Partizanska eskradila, 1979. godina, ratni/avantura/drama; Režija: Hajrudin Šiba Krvavac; Scenarij: Đorđe Lebović i Miljenko Smoje; Igraju: Bekim Fehmiu, Velimir Bata Živojinović, Ljubiša Samardžić, Radoš Bajić, Zlata Petković, Ljuba Tadić, Radko Polič...

Partizanski film označava filmski žanr nastao u kinematografiji socijalističke Jugoslavije, koji prikazuje ratne operacije partizana te koji predstavlja podvrstu tzv. „NOB filmova“, tj. filmova o Narodnooslobodilačkoj borbi. Početni povod za njegov nastanak i razvijanje enormne popularnosti bio je, svakako, ideološke prirode, ali je s vremenom partizanski film postavio temelje razvoja jugoslavenske kinematografije, prije svega, u produkcijskom smislu, a zatim je postao i prostorom za stvaranje vlastitih tematskih i stilskih odrednica pojedinačnih autora. Iako se, dakle, često potcrtava sličnost ovoga žanra s, recimo, američkim westernom ili čak spaghetti westernom, partizanski film najviše sličnosti ima sa savremenim holivudskim akcijskim ratnim filmom koji nekad otvoreno, nekad skriveno, propagira srdačnost i osjećajnost američke vojske te nepokolebljivo herojstvo američkog vojnika. Svakako, jedan od režisera koji je s vremenom postao zaštitni znak partizanskog filma, a koji je ovaj žanr, zanatski doveo do prepoznatljivosti, onako kako je to uspio upravo savremeni američki akcijski film, jeste Hajrudin Šiba Krvavac.

Posvetivši svoje režisersko umijeće stvaranju filmova isključivo za publiku, dakle, ne za državu niti njenog glavnog državnika, već samo za gledatelja, Hajrudin Šiba Krvavac je morao kreirati filmskog junaka kojeg će, zbog njegove hrabrosti, moralnosti, snalažljivosti i šarmantnosti, šire gledateljstvo apsolutno i bezuslovno zavoljeti. Tako su njegovi akcijski junaci predstavljali domaću verziju nepobjedivih fikcionalnih junaka u Hollywoodu krajem osamdesetih i početkom devedesetih godina prošlog stoljeća – Ramba (Rambo – First Blood, 1982), Johna McClanea (Umri muški, 1988), komandosa (Comando, 1985), dok su i jedni i drugi bili ustanovljeni na tradiciji likova „kralja kulerstva“ Stevea McQueena. Osim što su dijelili teško naoružanje i identičan uvježbani mačo pogled, bili neuništivi, te ubijali na hiljade svojih neprijatelja, zajednički su im i popularni akcijski on‑lineri (filmske fraze), a jedan od najpopularnijih Šibinih, jeste onaj šarmantnog sarajevskog ilegalca Valtera: „I održao sam je…“.

Ipak, iako se naslov Valter brani Sarajevo (1972) smatra daleko najpopularnijim djelom Hajrudina Šibe Krvavca, njegovo najzanimljivije i režiserski najupečatljivije ostvarenje jeste Partizanska eskadrila iz 1979. godine, za koji su scenarij napisali Đorđe Lebović i Miljenko Smoje. Riječ je, dakle, o ostvarenju u kojem se ratni sukobi, odnosno akcija, prvi put sa zemlje u potpunosti seli na nebo, tj. radnja dobiva novi prostorni i tematski okvir, onaj vojne avijacije, što je svakako predstavljalo veliku promjenu u akcijskoj spektakularnosti partizanskog filma.

Partizanska eskadrila koja u avanturističkom smislu, dijeli mnogo toga zajedničkog sa naslovom Ratovi zvijezda: Nova nada (1977), od same fabule do glavnih likova, jeste filmska posveta formiranju prve partizanske eskadrile i njenim prvim borbama, a prati put mladića Dalibora (Radoš Bajić), talentovanog pilota i idealistu koji s vremenom postaje presudan dio prve partizanske eskadrile i zajedno sa svojim saborcima – inženjerom Vukom (Velimir Bata Živojinović), iskusnim pilotom Žaretom (Ljubiša Samardžić), majorom Draganom (Bekim Fehmiu) kao komandirom partizanske avijacije i parizankom Jelenom (Zlata Petković) se suprostavi ozloglašenom Trećem rajhu, u jeku Drugoga svjetskog rata kada je njemačko vazduhoplovstvo apsolutno vladalo evropskim nebom. Film otvarajuborbeni avioni u daljini plavog neba, sa telopom „Jugoslavija, maj 1942. godine“. Let aviona koji izbacuju bombe, režiser kombinuje sa bijegom konja, odnosno odbranom partizanskih snaga na tlu, ali i prezentuje svu nadmoć avijacije nad pješadijom.

Uskoro, zatim, predstavlja majora Dragana koji se zajedno sa komadantom kojeg igra Ljuba Tadić, sa zemlje i uz pomoć mitraljeza, suprostavlja neuništivim avionima koji nastavjaju sijati smrt. „Imam za tebe radosnu vijest druže majore“, kaže komadant Draganu i nastavi: „Po odluci vrhovnog komadanta, druga Tita, postavljen si za komandira partizanske eskadrile.“„Čega?“, upita začuđeno Dragan. „Za komandira partizanske avijacije“, ponovi komadant. „Prvi put čujem da imamo avijaciju“, uporan je major. „I nemamo. Tek treba da je stvorimo“, zaključi partizanski komadant dok odlučno gleda prema nebu. Upravo sa ovim uvodom, scenaristi i režiser nagovještavaju centralnu nit radnje, koju će graditi od vojničkog cilja Jugoslavenske narodne armije da preuzme vladavinu nad „svojim nebom“, tako što će rušiti i osvajati njemačke avione.

U ovako postavljenom narativu, njegova dramaturgija neće u mnogome oscilirati niti će skretati sa puta ustanovljenog na početku, dok će napetost i neizvjesnot režiser stvarati uz pomoć scena avionskih borbi, ispunjenih uvjerljivim eksplozijama, obaranjem aviona, neočekivanim ranjavanjima i pogibijama glavnih protagonista. Dramatičnost će svakako povećavati naglim ili sporim zoomovima koji će fokus kamere prebacivati na lica likova koji u tim trenucima po pravilu donose neke velike odluke.

Kao i većina partizanskih filmova, tako i Partizanska eskadrila, odiše produkcijskom moći, uz pomoć koje oružane borbe na kopnu izgledaju uvjerljivo kao u malo kojim evropskim kinematografijama tog vremena, dok su one zračne, ipak, kreirane s manje uspješnosti, što je upotpunjeno sa raskošnim totalima snimanim iz vazduha, do tada neviđenim u jugoslavenskoj kinematografiji. S druge strane, ono što je kreativna bojka svih partizanskih filmova, kao nedostatak je prisutno i u ovome, a to je jednodimenzionalnost likova, po šablonu podijeljenih na dobre i loše, nepobjedive junake Narodnooslobodilačke borbe, moralne do srži i uvijek spremne da poginu za svoju zemlju, te sve njihove neprijatelje, koji opet, tradicionalno donose, moralne ili nemoralne odluke, bez prilike za „pogrešku“. Naravno, i u naslovu Krvavca, rat je predstavljen crno-bijelo, s fokusom na porazu ili pobjedi, ali s unaprijedom prezentovanim narativnim zaključkom da poraz, tj. neuspješno stvaranje partizanske eskadrile, nije opcija.

Sa idealiziranom stvarnošću, nerijetko zaista ustanovljenoj u historiji te romantiziranim prizorima smrti koja na koncu predstavlja samo broj, Partizanska eksadrila, jeste jedan od uspješnijih filmova za domete ovoga segmenta jugoslavenske kinematografije, u mjeri u kojoj je recimo Top Gun (1986) uspješan kao prvi moderni blockbuster, ali, nažalost nikada neće imati značenje koje ima jedan od posljednjih naslova ovoga žanra Dunkirk (2017) Christophera Nolana, u kojem se autor odriče šablona kreiranja historijske fikcije te rješenja pronalazi u dubinama i visinama vlastite autorske poetike, u kojem muzika ne doprinosi slavljeničkoj atmosferi već stvara ozračje horora i užasa, u kojem dobro ne pobjeđuje zlo, već ostane na drugoj strani da čeka novu priliku za napad, u kojem je herojstvo pojedinačni ljudski čin, a ne odlika naroda ili države.

Zbog svega navednog, vizuelni doživljaj gledanja Partizanske eskadrile nikada neće biti potpun, jer će uvijek nedostajati njegova intelektualna pozadina i prostor za vlastitu i intimnu spoznaju pokretnih slika na kojima „dobri“ avioni ruše one „zle“.

Objavljeno u magazinu Stav