Piše: Mirza Skenderagić
Smrt u Sarajevu, 2016. godina, drama, 85. min.
Režija: Danis Tanović; Scenarij: Danis Tanović, Produkcija: SCCA/pro.ba, Margo Films; Direktor fotografije: Erol Zubčević; Scenografija: Mirna Ler; Kostimografija: Ina Arnautalić, Hatidža Nuhić; Muzika: Mirza Tahirović; Dizajn zvuka: Samir Fočo; Montaža: Šimek Redžinald; Uloge: Jacques Weber, Snežana Vidović, Izudin Bajrović, Vedrana Seksan, Muhamed Hadžović, Faketa Salihbegović-Avdagić, Edin Avdagić...
Nakon historijsog uspjeha sa Ničijom zemljom, a zatim osvajanja berlinskog Srebrenog medvjeda, za naslov Epizoda u životu berača željeza, Danis Tanović je, s jedne strane, postao savremeni angažovani autor koji se bavi društvenim, političkim i historijskim temama koje se tiču položaja pojedinca, dok se s druge, istovremeno pretvarao u „reditelja projekta“ koji je, birajući pretežno već odbačene scenarije, na sve načine pokušavao otvoriti teška vrata Hollywoda. Kroz naslove Pakao (2005), Trijaža (2009), uspio ih je samo odškrinuti, a nakon potonjeg, postalo je jasno da bi se Tanović i definitivno trebao vratiti onome što najbolje radi i gdje je imao i najviše uspjeha – režiranju filmova sa domaćom tematikom, ali univerzalnim značenjem. I vratio se.
U raskoraku snimanjem i premijerom ostvarenja Tigrovi (2014) koji je nastao u koprodukciji Indije, Francuske i Velike Britanije, a koji je zasnovan na istinitoj priči o Pakistancu koji pokušava dokazati štetnost mlijeka za bebe jedne farmaceutske korporacije, Tanović, u raskoraku, snima Smrt u Sarajevu (2016), koji osvaja Veliku nagradu žirija 66. filmskog festivala u Berlinu te priznanje kritike FIPRESCI. Film je nastao prema motivima dramskog teksta francuskog filozofa Bernarda Henrija Levya, „Hotel Evropa“, objavljenog povodom stogodišnjice sarajevskog atentata, a predstavlja alegoriju današnjeg Sarajeva, BiH, Balkana i Evrope.
Sarajevski atentat kao jedan od najintrigantnijih događaja u recentnoj historiji čovječanstva, oduvijek je predstavljao i iznimno zanimljiv materijal za filmsku ekranizaciju. Tako je još 1968. godine u filmu Sarajevski atentat, ovo pitanje problematizirao reditelj Fadil Hadžić koji se ne bavi samo atentatom na austrougarskog prijestolonasljednika Franza Ferdinanda i njegovu suprugu Sofiju u Sarajevu 1914. već i njegovim dalekosežnim posljedicama na historiju Evrope. Smjestivši okvir radnje u 1945. godinu i Drugi svjetski rat, a njen centralni dio, tj. atentat vrativši u 1914, Hadžić Sarajevski atentat kreira u modernističkom ozračju, sa mozaičnom narativnom strukturom i „pričom u priči“, te pod osjetnim utjecajem kultnog ostvarenja Građanin Kane (1941). Ipak, nastalo u svojevrsnom rediteljskom zanosu i bez konačnog autorskog stava i odgovora na pitanje: ko je bio Gavrilo Princip?, Sarajevski atentat će na koncu ostati upamćeno kao nedorečeno filmsko ostvarenje, sa Sarajevom izgubljenim negdje u površnom tumačenju historije.
Nasuprot njemu, 1975. godine, Veljko Bulajić snima novi film o „sarajevskom atentatu“, nazvavši ga Atentat u Sarajevu, bez ikakvog eksperimentisanja u sadržaju i formi i sa jasnom prezentacijom ovoga presudnog historijskog događaja. Rezultat je dvosatni historijski spektakl, sa autentičnim kostimima i velikim glumačkim imenima (Christopher Plummer glumi Franza Ferdinanda) te specijalnim efektima svojstvenim partizanskom blockbusteru, uz apsolutno odsustvo autorskog upliva pri tretmanu ovoga segmenta sarajevske historije.
„Ko je za tebe bio Gavrilo Princip?“, upita voditeljica emisije (Vedrana Seksan) svoga gosta Gavrila (Muhamed Hadžović), u Tanovićevom filmu Smrt u Sarajevu, čija je radnja smještena u jedan sarajevski hotel na izdisaju, a njeno glavno žarište je obilježavanje stogodišnjice početka Prvog svjetskog rata koje organizuje Evropska unija. Ipak, dolazak visokih evropskih zvanica i pažnju medija, radnici koji dva mjeseca nisu primili platu, odluče da iskoriste i stupe u štrajk. Direktor hotela uz pomoć mafijaša koji vodi striptiz bar u podrumu hotela, pokušava zaustaviti propast večere koja bi svakako značila i propast hotela. Istovremeno, na krovu u improvizovanom TV studiju traje specijalni program, čiju rutinu prekida neobičan gost – Gavrilo Princip.
Tanović „Hotel Evropu“ gradi po principu strukture ličnosti Sigmunda Freuda, i dijeleći je na tri dijela, staru građevinu od betona i željeza oživljava i predstavlja kao umiruće živo biće, modernog političkog Frankensteina. Prema tumačenju slovenskog filozofa Slavoja Žižeka, spratovi u filmu su podijeljeni tako da je nesvjesno smješteno u podrum, predsvjesno je u sredini, a na krovu sve ono čega smo trenutno svjesni. U ostvarenju Smrt u Sarajevu, u podrumu je mafija koja poput nesvjesnog ne priznaje nikakve zakone, ograničenja, pravila, i središte je svega animalnog, neograničenog, životinjskog.
U sredini su smješteni frustrirani radnici, direktor, obezbjeđenje, izgubljeni političar, koji se bjesomučno pokušavaju kretati naprijed, prema krovu, ali razapeti između moralnosti i straha, konstantno se vraćaju prema dnu. Na krovu vladaju mir i razum rukovođeni trenutnim principom realnosti, do trenutka kada se nesvjesno (čovjek sa pištoljem) probije u svjesno. U tom slučaju sve ono što se potiskivalo i skrivalo u podrumu izađe na vidjelo i tada naravno nastupa anarhija, haos. Još od svog prvog ostvarenja, Tanović kao reditelj jasno pokazuje utjecaj savremenog američkog filma, i ako Ničija zemlja podsjeća na M*A*S*H (1970) Roberta Altmana, onda je Smrt u Sarajevu užarena balkanska verzija Gosford Parka (2001).
Oživljavajući satirični i cinični duh Roberta Altmana, Tanović oživljava i najreprezentativniju odliku filmskog izražaja ovoga velikana savremenog američkog filma. Naime, on se apsolutno odriče akcije u korist atmosfere i psihološke razrade likova, dok forsiranjem slučajnosti razbija klasično pravilo uzročno-posljedične naracije. Također, zahvaljujući fluidnosti u pokretima kamere snimatelja filma Erola Zubčevića, te nevidljivoj montaži Redžinalda Šimeka (stiče se dojam da je film snimljen u jednom kadru), ostvaruje se mozaična struktura Danteovih krugova Pakla, po pricipu; što su grijesi teži, to je krug tješnji.
Smještanjem više likova u isto vrijeme i mjesto, razrađujući temu Sarajevskog atentata i stvarajući od nje metastaze koje razaraju bh. društvo, gotovo neprimjetno ispreplićući tragično i komično te ponovno posežući za stereotipizacijom stvarnosti, Tanović na koncu uspješno stiže do konačnog vrhunca i formiranja balkanskog političkog Frankensteina za 21. stoljeće.
Tamo vjerno čeka smrt, kao jedini izlaz iz začaranog ukletog hotela – Evrope.
