Piše: Lejla Panjeta

Francuski časopis Cahiers du Cinema 1950-tih okuplja filmske kritičare i reditelje. Reditelj se definiše kao autor ukoliko se osjeća njegova personalna vizija u filmu. Pisac i reditelj kao autori mogu, a i ne moraju, imati kontrolu nad finalnim cutom tj. finalnom verzijom filma. Ova teorija je bila popularna do 90-tih, kada je u filmskim školama bio fokus na praktičnom zadatku za pisanje, režiranje, produkciju, kritiku i montažu. Danas je većinom ostala samo praksa pojedinačnih autorskih oblasti koje tvore cjelinu, a autorstvo je kroz teoriju svedeno na pitanje stila i ličnog stila. Odrednice koje dajemo filmovima, kao na primjer, epiteti hitchockovsko, film Johnnyja Deppa, Spilbergov film i slično su stilske odrednice.

David FIncher

„VIP teorija“

Argument protiv ove teorije je kritika teorije velikih ljudi, tj. veličanje kulta ličnosti, koja je u samoj suštini autorske teorije, te konflikt sa žanrovskom teorijom. Mladi francuski kritičari okupljeni oko časopisa Cahiers du Cinema prvi stavljaju fokus filma na mise-en-scene, tj. mizanscenski kriticizam. Truffautov esej iz 1954. godine je ključni članak u kome se kritikuje ukrućeni psihološki realizam tipičan za francuski film nakon rata i podređenost literarnoj adaptaciji. Reditelj je sveden na marionetu, tj. tehničara koji dodaje slike na riječi, a scenaristi nisu smatrali svoju profesiju vrijednom ikakvog digniteta. Truffaut slavi filmove u kojima reditelj doprinosi scenariju i gdje se odvija istinsko kinematografsko iskustvo. Izgled filma, njegov mizanscen (kretnje kamere i kretnja unutar kadra), je odgovornost reditelja i on je glavni autor filma. Paradoksalno, francuska grupa je hvalila žanrovske reditelje iz Amerike kakvi su Hitchock ili Hawks. Autor može obilježiti djelo prema svojoj viziji uprkos ograničenjima komercijalnih pritisaka u studijskom sistemu. Alien 3 Davida Finchera ima upravo takav potpis autora. I u svojim kasnijim filmovima Fincher koristi osvjetljenje niskog ključa, kao značajnu autorsko-stilsku odrednicu. Ridley Scott koristi rotirajuće ventilatore. Wells dubinsku oštrinu, itd. Problem sa ovim pristupom je u tome što, ukoliko ne intervjuišemo reditelja o svakom postupku koji je koristio, nećemo znati da li je motiv koji se ponavlja namjerna odluka baš tog reditelja ili je to odluka koju bi bilo koji reditelj donio u takvim okolnostima.

Postoji li uzorak ili ne?

Da li kritika proglašava autora tražeći paradigmatski urnek tamo gdje ga nema? Što više aspakata donošenja odluka možemo identifikovati, bolje možemo locirati autora u njima. Na primjer, kod Finchera skoro se uvijek radi o romantičnom trouglu dva muškarca i jedne žene, postoji tmurno i smanjeno osvjetljenje, depresivni su krajevi filmova (Alien 3 iz 1992. godine, Seven iz 1995. godine, Game iz 1997. godine, Fight Club iz 1999. godine). Njegovi protagonisti ne kontorlišu svoju sudbinu (Riply je zaražena virusom, Millsom manipulira Johna Doea, Nicholas Van Orton je u milosti svoga brata Conrada, narator koji ne shvata da je on Tyler Durden), a dešavaju se ubistva likova koji su pozitivni. Jesu li ovo dovoljne odrednice autorstva?

Woody Allen

Neki od začetnika autorske teorije preferirali su upravo metteur-en-scene od autora, a neki su više bili zainteresovani za teme, nego stilove. Tako su drugorazrednim rediteljima proglašavani oni za koje još nije stiglo da se odluči šta su, jer vrijeme nije pokazalo šta su. Dok se danas skoro svaki film označava sa  “AN....(ime) FILM”. Ovim je sam pojam autora i autorska teorija potpuno obezvrijeđena. Wollen smatra da Howard Hawks i John Ford jesu autori, ali zbog dugih karijera. Za njega je vrijeme bitno da bi se profilirao autor. Ne zna se da li Woody Allen i Steven Spilberg mogu biti autori. Možda nakon tri decenije rada? Prerano je to reći za Kevina Smitha ili Spikea Leea. No, šta je sa Vigoom koji je proglašen autorom tek sa dva filma? Spielberg se bavi prijetnjom nepoznatim kamionom ili ajkulom, posjetama vanzemaljaca, robovima koji idu kući, jevrejima koji preživljavaju holokaust, te Petrom Panom. Autor ne bi trebao biti neko ko stalno ponavlja teme, ali isto tako ni neko ko se stalno bavi različitim temama. Ponavljanje elemenata ili strukturalnih odrednica bi trebalo da definiše autora, zajedno sa faktorom kvantiteta filmova i vremenskim periodom rada.

Prema Wollenu lociranje antinoma je alat za definisanje autora (reditelja). Opozicioni setovi ideja kakvi su kultura vs. priroda, civilizovano vs. divlje u žanrovskim westernima (kauboji su bjelci, Indijanci su obojeni divljaci) mogu svojom gradacijom u kvalitetu učiniti da djelo postane autorsko. U predgovoru 1972. godine, novom izdanju svoje knjige, Wollen je protiv autorske teorije, koja insistira na privatnoj viziji u filmu. Smatra da ta teorija ne bi smjela da se pretvori u veličanje ličnosti, kojim će se slaviti jedinstvena umjetnička vizija samo jednog autora koji radi u mediju filma. Ne postoji univerzalna struktura unutar koje se određene strukture analize filma mogu ubaciti, tj. interpretirati na isti način sa pozicije autorske teorije. Antinomi su jedna od takvih struktura za autorsku analizu djela, ali nužno ne moraju ogledati stvarnost odluka autora i pitanje je da li bi to isto napravio neko drugi u istim okolnostima. Filmsko djelo je timski rad autora. Navedeni strukturalni odnosi kod jednog autora mogu se vidjeti i kod drugih autora. Hitchockovski stil je grubo određen sljedećim elementima: lagane vožnje, plan-kontraplan, portretiranje otuđenih individua u neprijateljskom okruženju, preokupacija gledanja, psihološka stanja uma, važnost ženskih likova, ubica je gej ili pretenduje vizulenoj stereotipiji homoseksualnog prosedea, itd. Ove karakteristike postoje, bez obzira na to da li su one bile svjesna i namjerna odluka reditelja. Isto tako, ovi kodovi se vide kod Briana de Palme u filmu Carrie iz 1976. godine. Da li je onda to hommage Hitchcocku ili je to hickokovski utjecaj na stil kod Palme?

Spike Lee

Indie film i autorstvo

Nezavisni film pojavljuje se 80-tih i 90-tih, sa značajnim autorima poput Woodya Allena, Spikea Leea, Quentina Tarantina, Jima Jarmusha, Hala Hartleya, Tima Burtona ili Kevina Smitha. Industrija se fokusira na individualne karizmatične figure koje imaju privatne vizije koje izražavaju u svojim radovima. Personalni projekti su ono što je zajedničko ovim autorima.

U autorskoj teoriji Hollywooda značajna je dvostruka uloga autora filma. Ili su u pitanju nezavisni filmmakeri na koje utječe Hollywood ili nezavisni filmmakeri koje zbog svog autorskog stila (sa komercijalnim uspjehom) finansira Hollywood. Ekonomski uslovi uvijek igraju najveću ulogu u pravljenju autorskog djela i umanjuju autorske slobode, budući da je njihov autorski materijal oblikovan u borbi sa profitabilnim filozofijama. Tako je Pedro Almodovar autor, a njegov brat Augustin producent, te stoga on ima kontrolu nad svojim filmovima. Autorski elementi u njegovim filmovima su: rodovski odnosi, upitna moralnost autoriteta, prepoznatljivi mizanscen (kič, stilizacija, jarke boje), glumci: Carmen Maura, Antonio Banderas, Victoria Abril, Penelope Cruz. Da li su Almodovarovi filmovi sa Maurom drugačiji od Abrilovih?

Ista stvar se može analizirati i kod Hitchcocka u čijim filmovima glume: Grace Kelly, Tippi Hedren, Cary Grant, James Stewart. Da li su njegovi Grant filmovi drugačiji od Stewartovih? Da li je Grant/Hitchcock film drugačiji od Grant/Hawks filma? Bez obzira na to da li autorska teorija smatra da je reditelj taj koji jedini ima viziju ili oznake autorskog u filmu, koja dovodi do nazivanja filma ili stila imenom reditelja, ova teorija zanemaruje doprinos u mizanscenu drugih autora: kamerman, montažer, pisac, scenograf, kostimograf, i naravno glumci. Autorsku teoriju možemo posmatrati danas u smislu žanrovskih odrednica stavljanja u urneke, pretince, labele, foldere, i slično. Autorska teorija postala je upravo ono što je nastalo kao njena opozicija.  Autorstvo posmatramo kao lični stil reditelja i kategoriziramo ga na kraju u žanrovskom smislu  kao rad jednog autora u sopstvenom kalupu.

Dr. Lejla Panjeta je vanredni profesor iz oblasti filmskih studija i vizuelnih komunikacija i šef Odsjeka umjetnosti na Fakultetu umjetnosti i društvenih nauka Internacionalnog univerziteta u Sarajevu. Diplomirala je multimedijalnu režiju i žurnalistiku, magistrirala komunikologiju i doktorirala filmsku propagandu iz oblasti komunikacijskih nauka.