Piše: Lejla Panjeta

Koji su filmski žanrovi? Pitajte prosječnog filmskog gledaoca (nekadašnje povremene članove videtoeke ili današnjih downloadera torrenata) ili TV gledaoca koji ponekad „nabasa“ na neki film pa ga i pogleda. Obično se, u našem jeziku, ove kategorije svode na: akciju, dramu, triler, SF, horor, komediju i erotski. Sedam osnovnih kategorija. Pitajte i filmskog obožavatelja, znalca ili filmskog profesionalca. Dobićete duži uvod o teoriji žanrova, klasifikacionim sistemima, subžanrovima, mješanim ili hibridnim žanrovima, pa i historijat Hollywooda, autorsku teoriju i razvoj žanrova u TV serijalima uslovljenim potražnjom i kapitalističkim posljedicama u literarnoj teoriji, itd. Pitajte ga ad hock, u pet sekundi, da nabroji sedam žanrova, i dobićete isti odgovor: akcija, itd.

Akcija, tj. akcioni film, nekako se našao među glavnim žanrovskim kategorijama. U principu mi mislimo na dobre filmove iz 80-tih godina. Na jurnjavu automobilima, pucnjavu i ekspolozije, zlikovce nerazjašnjenih motiva, nabildano muško tijelo, razgolićenu žensku koju treba spasiti, tuču šakama, ganjanje po centru grada i mračnim skladištima koja će nesumnjivo eksplodirati, ozljede zglobova ili rasporene ruke, koje zarastaju u sljedećoj sceni, i loš soundtrack sa lakopamtljivom melodijom. Sa izuzetkom Hong Kong kinematografije, ako bolje pogledamo filmove koje katagoriziramo kao akcione, zapravo akcija (sa početka testa za filmske gledaoce) nije zaseban čisti žanr, iako je 80-tih i početkom 90-tih, skoro ustanovljen kao glavni žanr, kroz filmove Sylvestera Stallonea, Arnolda Schwarzeneggera, i kasnije Mela Gibsona, Harrisona Forda i Brucea Willisa. Militaristička vanjska politika Reganove ere i vrijednosti centralizirane oko dominantne muške figure u domaćinstvu direktna su analogija na akcione filmove 80-tih godina. Njima prethode mekanije varijante muškog tijela, vidljive kod glumaca iz prethodnih dekada u filmskoj historiji akcionog filma, poput Johna Wayna, Leea Marvina, Charlesa Bronsona, Chucka Norrisa ili Clinta Eastwooda. Western kao zaseban žanr, špijunski film i naučna fantastika su žanrovi iz kojih nastaje zaseban žanrovski akcioni film. Sva tri su porijekom iz književnosti, jer film se u osnovi temelji na literarnom djelu tj. scenariju, koji prema dramaturškim obrascima pretvara priču na papiru u pokretnu vizuelnu priču (iz engleskog naziva za film motion picture, moving picture - movie).

Akcija kao žanr

Akcioni film se definira kao žanr u kome je heroj postavljen pred prepreke koje ukjljučuju nasilje, tuče, potjere, te u principu radnju razvija na fizičkom planu, za razliku od drame koja se odvija dijaloški. Sukob je osnova drame. Bilo da se radnja odvija u krevetu (erotski film) ili u ratu (ratni film). Nikome nije zanimljivo gledati kako se ljudi paze ili sretno žive. Tako je od prahistorije naracije ili početaka izvođačkih umjetnosti u antičkoj Grčkoj, koja nam je ostavila u nasljeđe dva osnovna žanra iz kojih su se razvili svi ostali: tragediju i komediju. Napetost je ono što nas drži u priči, a ona može biti fizička ili mentalna. Međutim, naracija takođe mora imati poruku ili pouku. Filmska umjetnost traži priču u akciji ili akciju u priči, koja ima određenu poruku iz žanra kojem se priključuje. Tako priča može biti ljubavna, detektivska, ratna, naučno-fantastična itd. Ovaj osnovni žanr služi kao  podloga za razvoj akcionih scena i time se dobija akcioni film. Same za sebe, i brilijantno urađene kaskaderski, gimnastički ili sa specijalnim vizuelnim ili kompjuterskim efektima, akcione scene ne čine film, tj. žanr akcije. Za tu vrstu voajerskog uzbuđenja postoji sport, gimnastika ili cirkus.

Taylor Lautner u filmu "Tracers"

Profitabilna industrija, kakav je film, uslovljena je zahtjevom publike i funkcionalnošću zabave i napetosti koja gledaocu drži pažnju. Stoga akcija spada ili u neki drugi žanr (kao što su triler, špijunski, avantura, drama, i sl.) ili su u pitanju B-produkcije (kao što su filmovi Stevena Segala) u kojima je akcionim scenama, razgolićenom muškom torzu i napetim automobilskim potjerama dodata priča iz kategorije nekog drugog žanra. Međutim, dovoljno je pogledati žanrovska obilježja na Internet movie data base (IMDB), da se ustanovi kako je čisti žanr danas izuzetno rijedak. Filmovi se prave i kategoriraju sa mješanim ili hibridnim podžanrovskim elementima. Podžarnovi akcionog filma, ili bolje rečeno, nadžanrovi koji tvore akcione filmove najčešće su danas ovako kategorirani: akciona komedija ili akciona avantura (Bad Boys, Lethal Weapon, Indiana Jones, Jurassic Park), akcioni horor (Blade, Resident Evil, From Dusk till Dawn), akcioni triler (Dirty Harry, Die Hard, Rambo, True Romance, Air Force One, Catch Me If You Can), špijunski, detektivski ili policijski film (James Bond, Kingsman: The Secret Service, The Bourne Identity, Expendables, Mission: Impossible), naučna fantastika (Alien, Avatar, Mad Max, Terminator), borilački film (Crouching Tiger, Hidden Dragon; Karate Kid, Kill Bill), filmovi katastrofe (2012, Deep Impact, The Day After Tomorrow, Armageddon, Volcano, Independance Day), historijski film (Patriot, Braveheart, 12 Years a Slave, Apollo 13, King Arthur, Kingdom of Heaven) i filmovi o superherojima (Batman, Spiderman, Iron Man, Avengers, Superman, Hulk).

Parkour – čista akcija

Jedan ne tako populariziran film (i ne tako dobro ocjenjen od kritike) koji je premijeru doživio 2015. godine, i koji se žanrovski klasifikuje kao akciona drama, sa čistom ali već viđenom dramskom narativnom strukturom, bez specijalnih animacijskih efekata, sa izvrsnim akcionim scenama, podsejća na akciju iz 80-tih. Čiste akcione scene parkoura u kojima se divimo fizičkim sposobnostima ljudskog tijela, a u isto vrijeme strahujemo zbog prostih zakona fizike kojima tijelo u pokretu prkosi, glavno su obilježje filma Tracers u režiji Daniela Benmayora. Glavne uloge tumače Taylor Lautner, Marie Avgeropoulus, Adam Rayner i Sam Medina. Film je sniman na ulicama New Yorka u 2013. godini. Ovo je rediteljev treći film i zanatski korektno urađen. Radi se o mladom dostavljaču na biciku koji je prisiljen posuditi novac od kineske mafije, pa stoga ostaje bez sredstava za život u džungli New Yorka, te slučajno nailazi na djevojku koja se bavi parkourom, i tako upoznaje novi svijet bez limita za ljudsko tijelo. Naravno da u priči ima i korumpirani policajac i djevojka u nevolji, i zlikovci koji proganjaju heroja, ali sve ta dramaturška skalemerija pitka je u kombinaciji sa prekrasnim scena potjere i fantastičnim kaskaderskim trikovima.

Parkour je vještina koju je razvio franskuski vojnik Georges Herbert početkom 20. vijeka. Atletske vještine koje je posmatrao u Africi, usvajao je u setovima gimnastičkih vježbi kojima je jedini cilj dovesti tijelo preko mogućnosti kojima ga ograničava gravitacija i mentalni sklop oko fizičkog svijeta. Riječ parkour potiče iz francuskog jezika i složenica je od riječi pravac i borba. Radi se o prirodnoj metodi bržeg, sigurnijeg i efikasnijeg kretanja u prirodi i prevazilaženja fizičkih i mentalnih prepreka. Parkour nije izumljen, on je samo vježba sposobnosti kretanja čovjeka. U Francuskoj je parkour populariziran 80-tih godina kroz Yamaksi, prvu grupu koja je ovoj vještini pristupila kao treningu i formirala pravila.

Parkour pruža i nove načine razmišljanja o akcionim scenama bez žica, te trikove za režiranje akcionih scena. Film Tracers je parkour začinjen kroz dramu i ljubavnu priču, i izuzetno dobro funkcioniše. Ne nudi zadivljenost CGI-jem, već začuđenost i istinsku vjerodostojnost u akciju koja se bez pomoćnih kaskaderskih vizuelnih efekata odvija pred kamerom, a ne u montažnoj sobi. Parkour kao izgovor za akciju.

Dr. Lejla Panjeta je vanredni profesor iz oblasti filmskih studija i vizuelnih komunikacija i šef Odsjeka umjetnosti na Fakultetu umjetnosti i društvenih nauka Internacionalnog univerziteta u Sarajevu. Diplomirala je multimedijalnu režiju i žurnalistiku, magistrirala komunikologiju i doktorirala filmsku propagandu iz oblasti komunikacijskih nauka.