Piše: Mirza Skenderagić

Partizanski filmovi označavaju filmski žanr nastao u kinematografiji socijalističke Jugoslavije, koji prikazuje ratne operacije partizana, te koji predstavlja podvrstu tzv. „enobe filmova“, tj. filmova o Narodno-oslobodilačkoj borbi. Iako se često podcrtava sličnost ovoga žanra, s recimo američkim westernom ili čak spaghetti westernom, partizanski film najviše sličnosti ima sa savremenim holivudskim ratnim i akcijskim filmom, koji nekad otvoreno, nekad skriveno, propagira srdačnost i osjećajnost američke vojske, te nepokolebljivo herojstvo američkog vojnika. Ipak, na koncu, partizanski film svakako čini neizostavni dio historije jugoslavenske kinematografije, u kojem je prezentovano režisersko i glumačko umijeće te producentska moć koja više nikada nije zabilježena na ovim prostorima. Naravno, kao i svaki drugi žanr, tako i ovaj ima svoje najvažnije i najpopularnije predstavnike i ako je u podžanrovskom prostoru ratnog spektakla neprikosnoveno ostvarenje Bitka na Neretvi (1969) Veljka Bulajića, onda se kao najsupješnija akcija svakako može izdvojiti naslov Valter brani Sarajevo (1972) Hajrudina Šibe Krvavca, koji se s više od milijardu i po gledatelja danas smatra jednim od najpopularnijih jugoslavenskih filmova svih vremena.

Iako postoji nekoliko podataka o premijernom prikazivanju Valtera, te iako je čak isto bilo zakazano za 6. april, Dan oslobođenja Sarajeva, prema pisanju Oslobođenja od 21. aprila, tačan datum premijere Šibinog filma je 20. april 1972. godine, kako stoji u članku “Valter prikazan Sarajlijama“. Dakle, ono što u najvećoj mjeri određuje ovu akciju sa elementima trilera, jeste apsolutno pridržavanje žanrovskog okvira i narativne te zanatske jednostavni koju on podrazumijeva, pa se Valter može definisati i kao film zabave, a ne velike umjetničke vrijednosti, što bi uključivalo i angažovanije propitivanje filmskog jezika te hrabriji idejni iskorak.

Jer, Hajrudin Šiba Krvavac kao reditelj koji je pravio filmove za publiku ili tzv. blockbustere, odnosno kino-hitove, žanrovski je autor u onolikoj mjeri u kolikoj je zanatsko savršenstvo umjetnost, što se recimo može reći za filmove Stevena Spielberga u Hollywoodu, sa ipak znatno slobodnijim i kreativnijim stvaralačkim pristupom. Šiba nije bio autor u umjetničkom smislu, njegovi filmovi nisu propitivali filmski jezik na način kao što su u to vrijeme radili autori jugoslavenskog “crnog talasa“, već je nastajao da se što direktnije približi publici. I u tome je svakako uspijevao, krenuvši putem jednostavnosti koja uvijek dolazi iz čvrste i jasne narativne strukture, koja je u slučaju Valtera uspostavljena u Sarajevu, 1944. godine.

Potaknuti gubitkom Beograda te prodorom sovjetske vojske i partizana, njemačka vojska na Balkanu pokreće operaciju Laufer, čiji je cilj dovesti gorivo vojnim vozilima radi početka povlačenja u Njemačku. Međutim, prvo moraju onesposobiti sarajevski pokret otpora koji predvodi misteriozni ilegalac Valter. Dok njemački obavještajac Kondor ulazi u pokret otpora izdavajući se za Valtera, pravi Valter otkriva njemački plan. Ono što se također, može navesti kao jasna poveznica sa savremenim američkim akcijskim filmom jeste oblikovanje partizanskog heroja po uzoru na akcijskog junaka, što je podrazumijevalo i apsolutno sjedinjenje glumca sa likom ili lika sa glumcem, pa će Velimir Bata Živojinović simbolizirati ono što će megazvijezde Arnold Schwarzenegger, Sylvester Stallone, Bruce Willis nekoliko decenija poslije predstavljati u Hollywoodu, dok će fikcionalni junak, šarmantni sarajevski ilegalac Valter koji spašava Sarajevo od njemačke okupacije, postati preteča Ramba (Rambo – First Blood, 1982), Johna McClanea (Umri muški, 1988), komandosa (Comando, 1985). Osim što su dijelili teško naoružanje i identičan uvježbani mačo pogled, bili neuništivi, te ubijali na hiljade svojih neprijatelja, zajednički su im i popularni akcijski one lineri (filmske fraze), po pravilu opasni i duhoviti.

Iako posjeduje sve ono što je potrebno jednom akcijskom filmu: nabijenost akcijom, kreiranje konstantne dramaturške neizvjesnosti sa vrhuncima moguće propasti junaka, puno potrošene municije i snažnih eksplozija, karizmatične glumačke interpretacije, te obavezne humoristične epizode kao što je npr. Pozdrav: “Heil Hitler! – Jedi govna!“, kako Zis (Ljubiša Samardžić), odgovori njemačkom oficiru, Valter brani Sarajevo je prije svega film o Sarajevu, u kojem je Valter narativni glavni junak, a metaforički heroj je zapravo grad.

„Znate ko je Valter?! Recite mi odmah njegovo ime!“, upita agent Gestapoa, Vajlder. „Pokazat ću vam ga… Vidite li ovaj grad? (kamera pokazuje na Sarajevo), To je Valter…“, odgovara nacistički oficir Fon Ditrih. Uprkos, dakle, svim autorskim i umjetničkim nedostacima, Valter brani Sarajevo jeste jedno od najpopularnijih i najreprezentativnijih bosanskohercegovačkih filmskih ostvarenja o Sarajevu, u kojem se ovaj grad i glavni junak u konačnici sjedinjuju u istom imenu. U ovome filmu, ipak, Sarajevo nije zamijenjeno Valterom, kako se to doslovno tumači, već obratno, ovaj fikcionalni lik je poput stvarne osobe od koje je “posudio“ ime (Vladimir Perić Valter) postao tek dio nikada srušenog zida historije jednog vječnog grada. U sceni u kojoj Zis zatraži od Valtera (Živojinović) da održi riječ i da mu konačno otkrije ko je Valter, dok se iza njega u pozadini nazire Sarajevo, glavni junak doslovno postaje grad koji je prethodno odbranio od nacista. Naime, nakon što Suri (Slobodan Dimitrijević) izgovori čuvenu rečenicu: “Onda gledaj lafčino, vidiš ga“, Valter se okreće i upućuje prema Sarajevu, sjedinjujući se tako sa njegovim obrisima. Kada Fon Ditrih, Valtera poistovijeti sa Sarajevom, pravdajući tako vlastiti neuspjeh, postaje jasno da je, zapravo, cijeli grad antifašistički borac te da će se za konačnu pobjedu nad njim morati učiniti mnogo više od ubistva jednog čovjeka.

Jer, dok Valter i njegovi pomoćnici ubijaju Nijemce, stiče se dojam da im u tome konstantno pomažu sarajevske ulice i građevine, koje ne služe samo kao štit za odbranu i skrovište ili mjesto za tajni susret (“Čekam te u pet kraj Begove džamije“), već im nerijetko predstavljaju i metaforičku “zaleđinu“, kao u spomenutoj sceni sjedinjenja glavnoj junaka sa Sarajevom. Također, već na samom početku filma, u iznimno sugestivnom kadru u kojem njemački oficiri Fon Ditrih i Bišof razgovaraju o Valteru kao duhu te se pitaju da li on uopšte postoji, reditelj njihove figure suprostavlja sa panoramom grada Sarajeva, tj. sa njihovim istinskim suparnikom kojeg će u konačnici morati da pobijede.

Pa, “Onda gledaj lafčino, vidiš ga“.