Piše: Lejla Panjeta

Braća Lumiere, izumitelji kinematografa, koji je snimao i projektovao sličice, bili su naučni šarlatani elite onog doba, a postaju utemeljitelji sedme umjetnosti uvodeći pokretne kadrove ulaska voza u stanicu, zaljevanja bašte i izlaska radnika iz fabrike. Zvaničnim rođenjem filma smatramo 28. decembar 1895. godine u Parizu, kada su braća Lumiere prikazali prve kratke filmove. Kasnije, u statičnom kadru sa pokretom voza prema prvom planu u kompoziciji, otkrivena je identifikaciona moć novog medija. Gledaoci su vrištali i uzmicali unazad u kinu u kojem je prikazivan kadar ulaska voza u stanicu, koji se kreće prema kameri, a time dobijali utisak da se kreće prema publici u kinu. Braća Lumiere snimaju egzotične kadrove i posvećuju se otkrivanju „zarobljavanja stvarnosti“ – filmskom realizmu. 

Pregled ključnih izuma u ranom filmu

A Trip to the Moon mađioničara Georga Meliesa, koji je na filmu ispitivao filmske trikove, tj. ono što je tehnologija nudila u odnosu na realnost objekata snimanih na filmsku traku, je utemeljitelj žanra fantastike i fikcije u filmu. U filmu Life of an American Fireman Edwin Porter kameru pomjera iz statičnog položaja praveći krupni plan, te montira prve dijelove filmske trake. D.W. Griffith upotrebljava paralelnu montažu i krupni plan koji će postati osnovno obilježje jednog drugog medija – televizije. Smatra se da je Griffith usavršio: krupni plan, paralelnu montažu, rez sa metaforičnim značenjem, reminiscenciju, ubrzavanje akcije kraćenjem kadrova, realističniju glumu, promjenu svjetla u scenama dana i noći, kadar far-kran, rakurse kamere, režiju dubine kadra, historijski spektakl, itd. Prva žena u kinematografiji bila je Alice Guy Blache. Britanac Edward Raymond Turner prvi je razvio kolor film 1899, a prvi koji su nakon eksperimentiranja sa zvukom uveli vitafon sistem i proizveli prvi zvučni film (koji je uključivao dijalog i muziku) pod nazivom The Jazz Singer iz 1927. godine, bili su braća Warner.

Inovacije u slikama koje se kreću, od prvog pomijeranja kamere prema objektu snimanja (krupni plan), paralelna montaža (filmsko vrijeme) i filmska naracija, kao i prvi zvučni i kolor film zasluge su inovatora braće Lumiere, Griffitha, Le Princea, Edisona, Meliesa, Portera i drugih entuzijasta, mađioničara, istraživača, inovatora, ali i jedne žene, Alice Guy Blache, koja je eksperimentirala sa filmskom naracijom i tehnologijom prije Griffitha, ali je nepravdeno apstrahovana iz udžbenika filmske historije. Bez ovih vizionara danas ne bismo sjedili udobno u kinu uživajući u slikama u pokretu. Razvoj filmskih tehnika i umjetničkih načina izražavanja vrtoglavo se odvijao u Hollywoodu, mjestu na koje su prvi filmski radnici pobjegli da bi izbjegli poreze i tužbe za korištenje Edisonovog patenta – kamere i projektora.

Do digitalne transformacije početkom 21. vijeka brojni stvaraoci, tehničari i umjetnici oblikovali su filmsko iskustvo i historiju, te uticali na društvene promjene  svuda u svijetu. Ako je film umjetnost oblikovanja vremena pomoću svjetlosti, onda je historija američke kinematografije priča o tome kako je moguće sanjati na celuloidu. Put od Griffithovih nijemih epopeja do Nolanovih vremenskih labirinata nije samo razvoj tehnologije, već i percepcije. To je stoljetna evolucija načina na koji pričamo, posmatramo i osjećamo priče. Američka kinematografija, istovremeno industrija i umjetnost, spojila je tehničke inovacije s narativnim ambicijama, pretvorivši zabavu u mašinu za stvaranje mitova.

Rođenje narativa: Porter, Griffith i Ford

Prve decenije 20. vijeka nisu bile glamurozne, nego gramatičke, jer je riječ o stvaranju filmskog jezika. Edwin S. Porter, u The Great Train Robbery, stvorio je prve oblike filmske sintakse: paralelnu montažu, koncept scene i linearnu naraciju koja je djelovala neposredno i smisleno. Porter je filmu dao osjećaj napetosti i kontinuiteta prostora, pokazujući da film može pričati priče, a ne samo bilježiti pokret. D. W. Griffith je proširio taj primitivni jezik u retoriku. U djelu Intolerance (1915) stvorio je gotovo sve osnovne tehnike modernog filma: krupni plan za emociju, paralelnu montažu za napetost, epsku formu za dubinu priče. Tehnička briljantnost filma The Birth of a Nation zauvijek je kompromitovana njenim rasizmom, ali je njen uticaj neizbrisiv. Griffith je kameru pretvorio u pripovjedača, a reditelja u tvorca značenja. Film je dobio svoju gramatiku, retoriku, te nažalost propagandu.

Tridesete i četrdesete 20. vijeka bile su doba reda, narativa i moralne jasnoće. Među velikim majstorima tog vremena bio je John Ford. U Stagecoach i The Searchers, Ford je učvrstio western kao žanr i kao nacionalnu mitologiju. Njegove kompozicije u dubini kadra, monumentalni pejzaži, simultana montaža u akcionim scenama potjera i moralna ambivalentnost otkrivali su američku napetost između civilizacije i divljine, zakona i slobode, pojedinca i zajednice. Fordova tehnička disciplina (dugi kadrovi, poetično osvjetljenje, jednostavna ali moćna naracija) stvorila je vizuelni moralni kodeks. Njegovi filmovi bili su mapa američke savjesti.

Perspektiva i napetost: Orson Welles i Alfred Hitchcock

Ako je Ford gradio mit, Orson Welles ga je razbio. Citizen Kane postaje veliki prasak kinematografije. Ovo je film koji je razbio linearnu naraciju i uveo modernističku samosvijest. Welles i snimatelj Gregg Toland koristili su duboku fokusiranost, kontrast svjetla i tame, te neobične uglove kamere da bi izrazili psihološku dubinu. Fragmentirana struktura, pripovijedana kroz nepouzdane svjedoke, prikazivala je samu fragmentiranost istine. Welles je proširio rediteljski arsenal: plafoni u kadru, niski uglovi, preklapajući dijalozi, zvuk kao narativni alat. Citizen Kane nije samo film. Ovo je misaoni eksperiment. Od Wellesa nadalje, kamera je mogla misliti, te samm tim imati psihološki aparatus putem kojeg je prenosila emocije na publiku.

Alfred Hitchcock je film pretvorio u psihološki instrument. U Rear Window, Vertigo i Psycho, on je secirao sam čin gledanja. Njegova montaža, a posebno scena pod tušem u Psychu dokazala je da rez može izazvati ne samo emotivnu ili psihološku već i fiziološku reakciju kod publike. Hitchcock je gledao film kao eksperiment iz psihologije: svaki kadar manipulisao je percepcijom, svaki rez bio je udarac na nervni sistem publike. Uz to, bio je pionir storyboardinga, preciznog planiranja pozicija kamera i dizajna zvuka. Welles je filmu dao psihološki intelekt, ali Hitchcock mu je dao nesvjesno.

Eksplozija kontrakulture: seks, droga i rock’n’roll

Ako je Hitchcock publiku naučio da osjeća strah, nova generacija ju je naučila da osjeća sve i ispoljava sve. Šezdesete su uništile holivudsku moralnu fasadu. Cenzura je pala, mladi su se pobunili, a film se konačno uključio u revoluciju koju je dugo ignorisao. Peter Biskind u svojoj knjizi Easy Riders, Raging Bulls dokumentuje to doba kao epopeju strasti, haosa i genijalnosti. To je vrijeme u kome su reditelji zamijenili kravate LSD-em, a studiji slobodom. Easy Rider Dennisa Hoppera bio je pionir. Snimljen  u duhu ceste i montažom u ritmu rok'en'rola, film je pokazao da kinematografija može biti sirova, politička i halucinantna. To nije bila samo priča o dvojici bajkera, već elegija o naciji koja gubi nevinost. Bob Rafelson (Five Easy Pieces), Hal Ashby (Harold and Maude) i Mike Nichols (The Graduate) učinili su otuđenje i pobunu estetikom. Seks više nije bio tabu, već psihologija, droga i razočaranje postali su legitimne teme, a rock muzika preuzela je ulogu emocionalnog narativa. Kamera se oslobodila, dijalog se opustio, a s njima i moralni poredak. U toj labavosti rodila se iskrenost filmskse priče. Biskind kaže kako su ovi autori rušili staro, ali su ubrzo postali novi bogovi istog sistema. U tom haosu rodila se generacija koja će preoblikovati američki film: Coppola, Scorsese, Altman, Lucas i Spielberg. Oni su nasljednici slobode i ludila kontrakulture.

Renesansa Hollywooda: Coppola, Lucas, Spielberg i Cameron

Sedamdesetih prošlog vijeka, stari sistem studija se urušio, a na scenu su stupili autori koji su kombinovali evropsku formalnost i američki spektakl. Francis Ford Coppola u The Godfather i Apocalypse Now spojio je opersku epiku i moralni slom. Njegova upotreba svjetla i zvuka pretvorila je kriminal i rat u mitove o moći i propasti. George Lucas je mit pretvorio u industriju. Star Wars je obnovio arhetipove Josepha Campbella uz pomoć revolucionarnih specijalnih efekata i zvuka. Lucasov genij bio je sistemski: stvorio je industrijski model koji je spojio umjetnost i ekonomiju. Steven Spielberg, njegov blizak saradnik, redefinisao je emocionalno pripovijedanje kroz preciznu montažu i orkestraciju emocija. Od Jaws do Schindler’s List, Spielberg je usavršio vizuelnu jednostavnost i empatijsku snagu slike. Povratak klasičnim naracijama, arhetipskim likovima sa hitchcockovskom napetošću, Spielberg je usavršio na nivo novog filmskog poretka i stila, koji garantuje dobru priču, prodaje ideju i zabavu. James Cameron je taj impuls doveo do tehničkog savršenstva u Terminatoru, Titanicu i Avataru mašina i čovjek postaju jedno, a emocija je kodirana u piksele.

Evolucija žanrova: od studijske formule preko indie filma do postmodernog hibrida

Paralelno s razvojem autora, mijenjali su se i žanrovi kao najtrajniji američki izvozni proizvod još od doba studijskog sistema (1920-1945). Western je od Fordovog moralnog epa prešao u dekonstrukciju u Unforgiven. Gangsterski film evoluirao je od tragedije (Scarface) do introspektivnog epa (The Godfather), a zatim do ironičnog nihilizma (Pulp Fiction). Film noir se iz sumorne poetike četrdesetih pretvorio u neonoir sedamdesetih i devedesetih (Chinatown, Fargo). Naučna fantastika reflektovala je strah epohe: od hladnog rata do postindustrijske tjeskobe (Blade Runner). Komedija se razvijala od Chaplinovog slapsticka do političke satire (Dr. Strangelove), a horor od gotičkih čudovišta do seksualnih i društvenih trauma (The Exorcist, Halloween). Svaki žanr bio je ogledalo američkog raspoloženja: od optimizma do paranoje, od utopije do ironije.

A dok su žanrovski blokbasteri osvajali multiplekse, nezavisni film vratio je dušu eksperimentu. Jim Jarmusch u Stranger Than Paradise odbacio je holivudski sjaj za minimalistički izraz: statične kadrove, duge tišine, i egzistencijalni humor. Tim Burton, naprotiv, unio je gotičku fantaziju u mainstream kroz kombinaciju groteske i sentimentalnosti koja je od otuđenih čudaka stvorila junake (Edward Scissorhands). Quentin Tarantino je potom sve okrenuo naglavačke. Reservoir Dogs i Pulp Fiction razbili su linearnost, spojili pop-kulturu, nasilje i ironiju. Dijalog je postao muzika, a montaža igra intelektualnih citata. Christopher Nolan je spojio tu postmodernu svijest s klasičnom strukturom od Mementa do Oppenheimera, vrijeme i moral postali su arhitektonski materijal. Nezavisni film je tako demokratizirao stil: vratio autorstvo, emociju i eksperiment u doba korporativne uniformnosti.

Film kao američko ogledalo

Historija američkog filma je historija američkog sna: njegovih mitova, strahova i žudnji. Od Griffithovih moralnih freski do Nolanovih misaonih labirinata, film je prošao put od nevinosti do samosvijesti. Tehnologija se mijenjala. Zvuk, boja, CGI, streaming. Ali ostali su  isti impulsi: želja da se zabilježi osjećaj, moralna dilema, i pogled čovjeka u pokretu. Ono što se mijenjalo bio je ton: od mitskog prema refleksivnom, od spektakla prema introspekciji. Replika u filmu The Man Who Shot Liberty Valance John Forda: “Kad legenda postane činjenica, štampaj legendu,“ govori o Americi, ali i o filmu. Kao da ga je čuo Christopher Nolan i dodao: “Ili je barem izvrni“.

Profesor Dr. Lejla Panjeta je autorica mnogobrojnih članaka i knjiga iz oblasti filmskih studija i vizuelnih komunikcija. Dobitnica je stranih i domaćih nagrada za svoje akademske, naučne, filmske i umjetničke radove. Bavi se istraživanjima iz oblasti filma, umjetnosti i mitologije.